© 2023 Δρ. Δημήτριος Καραμπερόπουλος
Με τη μελέτη αυτή γίνεται γνωστό ότι ο Άνθιμος Γαζής ήταν μέτοχος της επιστημονικής σκέψεως της εποχής του και είχε επαρκείς γνώσεις της σύγχρονής του Ανατομίας και Φυσιολογίας του ανθρωπίνου σώματος. Αυτό διαπιστώνεται από τις υποσημειώσεις και τα παραρτήματα στο βιβλίο του “Γραμματική των Φιλοσοφικών επιστημών ή σύντομος ανάλυσις της πειραματικής νεωτέρας φιλοσοφίας κατ’ ερωταπόκρισιν”, Βιέννη 1799, όπου διατυπώνει και απόψεις σε θέματα ανατομίας και φυσιολογίας. ΄Ηταν ενημερωμένος στις πρόσφατες ανακαλύψεις, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τις αναφορές του σε σχετικά βιβλία της ανατομίας και φυσιολογίας της εποχής του, όπως για παράδειγμα του ανατόμου S.T. von Soemmerring (1755-1830), «Περί κατασκευής του ανθρωπίνου σώματος», το οποίο είχε αρχίσει να εκδίδεται από το 1794 και περατώθηκε σε έξι τόμους, το 1801.
Παράλληλα, στην εκτενή υποσημείωση που παραθέτει στο κεφάλαιο «Περί καρδίας», του βιβλίου του Νικοδήμου Αγιορείτου «Εγχειρίδιον συμβουλευτικόν», που εξεδόθη στα 1801, αναφέρεται στη λειτουργία της καρδιάς και την κυκλοφορία του αίματος, γνώσεις οι οποίες είχαν επίδραση, μετά τη μετάφραση του βιβλίου του στα ρουμανικά, το 1826, στη νεώτερη επιστημονική σκέψη τηςΡουμανίας. Επί πλέον, η μεγάλη προσφορά του Ανθίμου Γαζή επισημαίνεται από το γεγονός ότι στο βιβλίο του, για πρώτη φορά στα ελληνικά, γίνεται αναφορά στο οξυγόνο, ως απαραίτητο στοιχείο της αναπνοής, γνώση που μεταφέρεται λίγα χρόνια μετά την παρουσίασή της από τον Λαβουαζιέ. Επίσης, με σκοπό να βοηθηθούν οι αναγνώστες στην κατανόηση των ιατρικών θεμάτων καταχωρίζει στο βιβλίο του «Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών»ανατομικούς πίνακες του ανθρωπίνου σώματος, που αποτελούν, όπως δείχνει η έρευνά μας, τους πρώτους σε ελληνόγλωσσο βιβλίο. Ακόμη, στο Λεξικό του καταγράφονται αρκετοί όροι της ανατομίας και φυσιολογίας, οι οποίοι μάλιστα συνοδεύονται με κείμενα των κλασσικών Ελλήνων ιατρών. Ο Άνθιμος Γαζής με το έργο του, κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, συνέβαλε στην διατύπωση επιστημονικών όρων της ανατομίας και φυσιολογίας, όπως επίσης και άλλων επιστημών. Γενικά με την εργασία αυτή επισημαίνονται νεά στοιχεία για την πολυδιάστατη προσωπικότητά του.
ΙSΒΝ 960-7306-94-5
Με τη μελέτη αυτή, που αποτελεί επετειακή έκδοση με τη συμπλήρωση διακοσίων ετών από την πρώτη έκδοση, παρουσιάζεται στην αρχή η προσωπικότητα και το έργο του ιατρού Κωνσταντίνου Μιχαήλ, (1751-1816) από την Καστοριά, για τον οποίο, μάλιστα, η έρευνά μας έδειξε πως αγνοείται η παρουσία του στα Ελληνικά Γράμματα. και τώρα με τη μελέτη μας γίνεται γνωστή. Διαπιστώνουμε ότι σπούδασε στη Βιέννη και εκεί άσκησε την Ιατρική. Παρουσιάζεται το συγγραφικό του έργο, το οποίο συνίσταται σε Επίγραμμα, που δημοσιεύθηκε κατά το 1779 και σε δύο βιβλία. Το ένα είναι μετάφραση βιβλίου του διασήμου ιατρού της Λωζάνης Τισσό με τίτλο «Εγχειρίδιον του εν ιατροίς σοφωτάτου Τισσότου, διαλαμβάνον περί της των πεπαιδευμένων τε και άλλων ανθρώπων υγείας», που εκδόθηκε στη Βιέννη το 1785, ενώ ακόμα ο Κων. Μιχαήλ σπούδαζε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Μάλιστα, καταχώρισε στο βιβλίο και δεκατρείς υποσημειώσεις. Το δεύτερο βιβλίο του Κωνστ. Μιχαήλ φέρει τον τίτλο «Διαιτητική, ης προτέτακται και Ιστορία συνοπτική περί αρχής και προόδου της Ιατρικής επιστήμης και τινων περί αυτήν ευδοκημησάντων ανδρών, εκ παλαιών τε και νεωτέρων συνερανισθείσα», που εκδόθηκε στη Βιέννη το 1794. Γίνεται παρουσίαση του βιβλίου και των περιεχομένων του, καθώς επίσης υπογραμμίζεται ότι επανεκδόθηκε άλλες δύο φορές, το 1809 και 1819, στοιχείο που δείχνει την απήχηση του βιβλίου στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Σε ιδιαίτερο κεφάλαιο επισημαίνεται το αποτέλεσμα της έρευνας μας ότι το κείμενο της Συνοπτικής Ιστορίας της Ιατρικής αποτελεί την πρώτη στα ελληνικά Ιστορία της Ιατρικής, παραθέτοντας, μάλιστα, και όλες τις μετέπειτα μελέτες Ιστορίας της Ιατρικής. Η διαπίστωση αυτή είναι σημαντική. Με τη μελέτη αυτή αποκαθίσταται η προσωπικότητα και το έργο του ιατρού Κωνσταντίνου Μιχαήλ και επί πλέον αναδημοσιεύεται η εξ εκατόν τριάντα έξι σελίδων Πρώτη Ιστορία της Ιατρικής στην ελληνική γλώσσα, για να είναι προσιτή σε κάθε γιατρό και ενδιαφερόμενο πνευματικό άνθρωπο.
ISBN: 978-960-351-802-0
Μια πολύχρονη προσπάθεια έρχεται στο φως της δημοσιότητος και με αισθήματα χαράς και ικανοποίησης προσφέρεται ο τόμος αυτός με την ελπίδα να συμβάλει στην περαιτέρω ανάπτυξη στον τόπο μας των σπουδών στην Ιστορία της Ιατρικής. Κρίθηκε σκόπιμο να δημοσιοποιηθεί τώρα με τη συγκέντρωση τόσο μεγάλου αριθμού λημμάτων, επτά χιλιάδων και πλέον, διότι θα είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί από τους μελετητές και συγγραφείς στις σχετικές μελέτες τους.
Η αρχή.
Κατά την εκπόνηση της διδακτορικής μου διατριβής, η οποία υποστηρίχθηκε το 1996 στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, σημαντικά βοηθήθηκα από τις βασικές εργασίες του ιστορικού της επιστήμης Γιάννη Καρά, του οποίου τα βιβλία είναι εργαλεία για την έρευνα της ιστορίας της επιστήμης της Νεοελληνικής Αναγέννησης. Ωστόσο για την Ιστορία της Ιατρικής διαπίστωνα κατά τις περαιτέρω μελέτες μου ότι δεν υπήρχε μια Βιβλιογραφία, στην οποία θα ανέτρεχε κανείς για να δει τι είχε γραφεί στο παρελθόν. Αποτέλεσμα της έλλειψης αυτής ήταν να καταβάλλονται επί πλέον προσπάθειες για αναζήτηση στις Βιβλιοθήκες του σχετικού υλικού. Επί πλέον διαπίστωνα ότι δεν ήταν κατά κανόνα γνωστά τα άρθρα με αντικείμενο την Ιστορία της Ιατρικής, τα οποία περιέχονται στα διάφορα περιοδικά, ιατρικά, ιστορικά, φιλολογικά και λογοτεχνικά. Τότε σκέφθηκα πως για τους μελετητές και συγγραφείς θα ήταν χρήσιμο βοήθημα και συνάμα ένα σημαντικό εργαλείο, κατά την προσφιλή ρήση του Κ. Θ. Δημαρά, η σύνταξη κάποτε μιας Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής, όπου θα περιέχεται ό,τι έχει σχετικά γραφεί. Κατ’ αυτόν τον τρόπο σχηματίσθηκε αρχικά ένας αριθμός βιβλιογραφικών λημμάτων στην Ελληνική Βιβλιογραφία Ιστορίας της Ιατρικής, που εμπλουτίζονταν συνεχώς κατά την διάρκεια των μελετών μου. Μάλιστα διένειμα σε Ετήσια Πανελλήνια Ιατρικά Συνέδρια σχετική ενημερωτική επιστολή στους ασχολούμενους με την Ιστορία της Ιατρικής για την αποστολή των δημοσιευμένων εργασιών τους, με μικρή ωστόσο ανταπόκριση. Ένα δείγμα αυτής της προσπάθειας είναι η παρακάτω επιστολή:Αξιοτίμους συγγραφείς στην Ιστορία της ΙατρικήςΙανουάριος 2003 ΑθήναΜε την επιστολή θα ήθελα να σας γνωστοποιήσω ότι συντάσσεται η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ, 1750-2000. Θα περιληφθούν οι εργασίες με αντικείμενο την Ιστορία της Ιατρικής, οι οποίες έχουν δημοσιευθεί στην ελληνική γλώσσα ή σε άλλη γλώσσα από ΄Ελληνες συγγραφείς. Στην Ελληνική Βιβλιογραφία Ιστορία της Ιατρικής τα λήμματα καταχωρίζονται κατά έτος, με πρώτο το 1750 και τελευταίο το 2000. Το κάθε λήμμα περιλαμβάνει: όνομα συγγραφέως, τίτλο εργασίας, τόμο περιοδικού, έτος δημοσιεύσεως και αριθμό σελίδων, ενώ για βιβλίο επί πλέον τον εκδοτικό Οίκο και το συνολικό αριθμό των σελίδων του βιβλίου. Ακόμη συντάσσονται Ευρετήρια ονομάτων των συγγραφέων και των ονομάτων που περιέχονται στα λήμματα, για να είναι εύχρηστη η αναζήτηση τους. Συστηματικά αποδελτιώνονται τα διάφορα περιοδικά του 19ου και 20ου αι. και αναζητούνται στις Βιβλιοθήκες παλιές μελέτες στην Ιστορία της Ιατρικής. Μέχρι σήμερα έχουν συγκεντρωθεί 2650 λήμματα. Με την συγκρότηση της Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής θα γίνει γνωστή η συγγραφική παραγωγή των δυόμισι αιώνων στην Ιστορία της Ιατρικής και επί πλέον θα βοηθούνται οι συγγραφείς στην αναζήτηση της δημοσιευμένης βιβλιογραφίας. Παρακαλώ όπως υποβληθείτε στον κόπο να αποστείλετε τις δημοσιευμένες μελέτες σας ή κατάσταση των μελετών τους στη διεύθυνση του συντάκτου της Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής, (Μιλτιάδου 3, 145 62 Κηφισιά, τηλ. και Φαξ 210-8011066, κινητό 6944-304968). Με εκτίμηση Δημ. Καραμπερόπουλος Διδάκτωρ Ιστορίας της Ιατρικής Όταν μάλιστα ο αριθμός των λημμάτων της Βιβλιογραφία είχε φθάσει στα 2590 παρουσιάσθηκε πρώτα στο
29ο Ετήσιο Πανελλήνιο Ιατρικό Συνέδριο
και στη συνέχεια δημοσιεύθηκε εκτενέστερα στο περιοδικό
Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής
Στην Ελληνική Βιβλιογραφία Ιστορίας της Ιατρικής ως αρχή τίθεται το 1750, διότι τότε συναντούμε, όπως έχουμε υποστηρίξει, σχετικό κείμενο για την ιστορία της ιατρικής, και καταληκτικό όριο τέθηκε το 2000, καλύπτοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το χρονικό διάστημα των δυόμισι αιώνων. Στην πρώτη αυτή απόπειρα σύνταξης της Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής θα έχει καταγραφεί το μεγαλύτερο ποσοστό των δημοσιευμένων σχετικών τίτλων. Σημαντικό στοιχείο της παρούσης Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής είναι ότι περιέχει και τα άρθρα, που έχουν δημοσιευθεί στα διάφορα περιοδικά, ιατρικά, ιστορικά, φιλολογικά κ.ά, και τα οποία ήταν εν πολλοίς άγνωστα στους συγγραφείς και μελετητές της Ιστορίας της Ιατρικής. Μάλιστα τα λήμματα αυτά τα δημοσιευμένα στα διάφορα περιοδικά αποτελούν το 80% και πλέον των λημμάτων της παρούσης Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής, στοιχείο που δείχνει την αναγκαιότητα και χρησιμότητα της δημοσίευσής της, διότι θα ήταν μάλλον άγνωστα τα σχετικά αυτά άρθρα των περιοδικών. Η έκδοση σήμερα της πρώτης αυτής καταγραφής με τα 7.156 λήμματα θεωρούμε ότι θα βοηθήσει τους μελετητές και συγγραφείς και ιδιαίτερα τους νέους, οι οποίοι έλκονται από την αίγλη της Ιστορίας της Ιατρικής. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο τους βοηθάμε σημαντικά, ώστε να μην απογοητεύονται στην αναζήτηση της σχετικής βιβλιογραφίας. Σύμφωνα με τα δεδομένα της Ελληνικής Βιβλιογραφίας σ’ αυτήν περιλαμβάνονται ό,τι έχει γραφεί στην ελληνική γλώσσα. ΄Ομως στη σύνταξη της Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής κατ’ εξαίρεση συμπεριλάβαμε και λήμματα, όσα μπορέσαμε να εντοπίσουμε, τα οποία γράφθηκαν σε άλλη γλώσσα από Ελληνες συγγραφείς, με σκοπό να είναι προσιτά στους συγγραφείς. Στην Ελληνική Βιβλιογραφία Ιστορίας της Ιατρικής με πλάγια γράμματα είναι οι τίτλοι των βιβλίων και των περιοδικών, ενώ σε εισαγωγικά και με όρθια γράμματα είναι τα άρθρα, που έχουν δημοσιευθεί στα περιοδικά και τόμους πρακτικών, τιμητικούς κ. α.. Επισημαίνεται ότι στην Βιβλιογραφία μας δεν περιλαμβάνονται άρθρα που γράφθηκαν σε Εφημερίδες. Επίσης όταν ένα βιβλίο είναι σε περισσότερους τόμους, εκ των οποίων κάποιος εξ αυτών τυπώθηκε τα επόμενα χρόνια τότε συμπεριλαμβάνεται στην χρονολογία έκδοσης του πρώτου τόμου. Ομοίως και άρθρα περιοδικών που είναι σε συνέχειες και σε επόμενα χρόνια περιλαμβάνονται στο έτος του πρώτου άρθρου. Ακόμη όταν ένα άρθρο δημοσιεύθηκε και σε άλλα περιοδικά τότε περιλαμβάνονται κακά κανόνα όλα σε ένα λήμμα. Ο αστερίσκος (*) πριν από το λήμμα δηλώνει ότι έχει γίνει σχετική αυτοψία του δημοσιεύματος. Τα χωρίς αστερίσκο λήμματα έχουν ληφθεί από άρθρα και μελέτες ή από καταλόγους βιβλίων και δηλώνει ότι δεν έχει γίνει αυτοψία. Μερικοί τίτλοι έχουν καταγραφεί μέσω των ψηφιακών καταλόγων των Βιβλιοθηκών της Εθνικής, της Βουλής και του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Επισημαίνεται ότι τα παλιά ιδιαίτερα ιατρικά περιοδικά, που απόκεινται στις διάφορες Βιβλιοθήκες, δεν βρίσκονται σε πλήρεις σειρές, με αποτέλεσμα να μην γνωρίζουμε αν στα ελλείποντα τεύχη υπάρχουν άρθρα Ιστορίας της Ιατρικής. Διαπιστώνεται δυστυχώς ότι στην Ελλάδα ακόμη δεν υπάρχει σεβασμός και διαφύλαξη της συγγραφικής ιατρικής εργασίας του παρελθόντος, παρά τις φιλότιμες, όπως διαπιστώσαμε, προσπάθειες των Βιβλιοθηκονόμων των Βιβλιοθηκών, οι οποίοι θέλουν να διαφυλάξουν την πνευματική αυτή κληρονομιά μας. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι η εξέλιξη της τεχνολογίας θα δώσει κάποια στιγμή τη δυνατότητα της εγγραφής όλων των άρθρων των ελληνικών ιατρικών περιοδικών του παρελθόντος και κατ’ αυτόν τον τρόπο να γίνεται εύκολα η αναζήτησή τους. Η αναγραφή των λημμάτων έχει γίνει σύμφωνα με το σύστημα που ακολουθείται στις Βιβλιογραφίες των Φίλιππου Ηλιού και Πόπη Πολέμη, μόνο που στη Βιβλιογραφία μας αναγράφεται πρώτα το όνομα του συγγραφέα του άρθρου. Με το σύστημα αυτό διευκολύνεται η εγγραφή χωρίς να αλλάζει η γενική αρίθμηση σε περίπτωση που προστεθεί έστω και την τελευταία στιγμή ένα καινούργιο λήμμα. Επί πλέον εύκολα κανείς μπορεί να παρακολουθήσει την κατά έτος συγγραφική παραγωγή στην Ιστορία της Ιατρικής. Ιδιαίτερα το Ευρετήριο που συνοδεύει την Βιβλιογραφία θα συμβάλλει στην καλλίτερη και εύκολη χρήση της. Η πολύχρονη εργασία καταγραφής των άρθρων Ιστορίας της Ιατρικής και ιδιαίτερα η αποδελτίωση παλαιών περιοδικών, φέρνει στο νου τη φράση, την οποία ο Ανθιμος Γαζής έχει καταχωρίσει στη σελίδα τίτλου του Λεξικού του
«Άλλοις υπηρετών αναλίσκομαι».
Όμως η εργασία μου να ψάχνω να βρω, να καταγράφω και πολλές φορές να μελετώ την πνευματική δημιουργία στην Ιστορία της Ιατρικής τόσων ανθρώπων των δυόμισι αιώνων, μου πρόσφερε εκτός από τη γνώση και την ικανοποίηση ότι γινόμουνα κοινωνός της δημιουργικότητας τους, κάτι που ήταν ένα σοβαρό αντιστάθμισμα στην άχαρη εργασία της αποδελτίωσης τόσων περιοδικών. Με την σύνταξη της ανά χείρας Βιβλιογραφίας διαπιστώνεται η συγγραφική δραστηριότητα σημαντικών ιατρών κατά τη διάρκεια των δυόμισι αιώνων στην Ιστορία της Ιατρικής. Επί πλέον δημιουργείται παράλληλα μια «Ιατρική Προσωπογραφία», ένας κατάλογος των προσωπικοτήτων της ιατρικής των δυόμισι αιώνων της χώρας μας. Ακόμη η συνταχθείσα Βιβλιογραφία Ιστορίας της Ιατρικής θα βοηθήσει και εκείνους, οι οποίοι θέλουν να χρησιμοποιήσουν στια άρθρα τους και τις εργασίες που έχουν δημοσιευθεί στα ελληνικά περιοδικά και να μην αρκεσθούν μόνο στη ξενόγλωσση βιβλιογραφία, ιδιαίτερα μάλιστα για τους αρχαίους ΄Ελληνες γιατρούς. Δεν θα είναι δυνατόν να υπάρχει δικαιολογία από τους συγγραφείς ότι δεν γνώριζαν, αλλά θα είναι μια ένδειξη ολιγωρίας. Επιπροσθέτως η ανά χείρας Βιβλιογραφία θα συμβάλλει ώστε εύκολα να γίνει διασταύρωση των εργασιών με προγενέστερες δημοσιεύσεις σε περίπτωση υποψίας αντιγραφής. Κατανομή λημμάτων Τα λήμματα της Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής ενώ κατά την πρώτη πεντηκονταετία 1750-1800 είναι μόνο 12 στις επόμενες πεντηκονταετίες αυξάνονται σταδιακά. Συγκεκριμένα κατά την περίοδο 1801-1850 ανέρχονται στα 64 λήμματα, 1851-1900 φθάνουν στα 475, 1901-1950 είναι 1752 τα λήμματα και στην τελευταία πεντηκονταετία 1951-2000 αυξάνονται στα 4843 λήμματα, ενά υπάρχουν και 9 αχρονολόγητα λήμματα. Για την ανά δεκαετία κατανομή των λημμάτων της Βιβλιογραφίας στην Ιστορία της Ιατρικής κατά τον 19ο και 20ο αιώνα δίνεται παραστατικά κατωτέρω με την αναγραφή του αριθμού τους σε στήλη και σε σχετικό ιστόγραμμα.
1750-1800 12
1801-1810 3
1811-1820 11
1821-1830 5
1831-1840 24
1841-1850 21
1851-1860 78
1861-1870 47
1871-1880 66
1881-1890 112
1891-1900 172
1901-1910 306
1911-1920 166
1921-1930 326
1931-1940 576
1941-1950 379
1951-1960 562
1961-1970 641
1971-1980 780
1981-1990 1133
1991-2000 1727
αχρονολ. 9
ΣΥΝΟΛΟ 7156
Παρατηρούμε στην αναγραφομένη κατανομή των 7.156 λημμάτων της Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής ότι υπάρχει μία προοδευτική αύξηση ανά δεκαετία του αριθμού των λημμάτων. Όμως σημειώνεται μια σχετική μείωση στα μεγάλα γεγονότα του Ελληνισμού: την δεκαετία 1821-1830 με την Ελληνική Επανάσταση, τη δεκαετία 1911-1920 με τους Βαλκανικούς πολέμους και το Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, καθώς και τη δεκαετία του 1941-1950 με τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και την Κατοχή. Ενδιαφέρον έχει να επισημανθεί ότι στις τρεις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, (1971-2000), βρίσκεται το 50% των λημμάτων της Βιβλιογραφίας καθώς επίσης και το 62% των 130 διατριβών, διδακτορικών και υφηγεσίας, που υποστηρίχθηκαν και δημοσιεύθηκαν κατά τις τρεις ανωτέρω δεκαετίες. Οι λόγοι αυτής της εντυπωσιακής αύξησης κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα οφείλεται κατά πρώτον στο γεγονός ότι η Ιστορία της Ιατρικής εντάχθηκε στα μαθήματα των Ιατρικών Σχολών των νέων Πανεπιστήμιων της χώρας (Πάτρας, Ιωαννίνων, Κρήτης, Θεσσαλίας και Θράκης) με τη συμβολή του φιλίστορος Καθηγητού και Ακαδημαϊκού Νικολάου Λούρου, ο οποίος είχε διατελέσει και υπουργός Παιδείας στην πρώτη μετά την δικτατορία κυβέρνηση (1974). Δόθηκε κατ’ αυτόν τον τρόπο σε αρκετούς φιλίστορες ιατρούς να ασχοληθούν με την Ιστορία της Ιατρικής και να την διδάξουν, συγγράφοντας παράλληλα πολλές μελέτες, όπως μπορεί κανείς να δει στη συνταχθείσα Βιβλιογραφία. Κατά δεύτερον λόγο σημαντική ήταν η συμβολή της ανασύστασης της μετά από σαράντα χρόνια της έδρας Ιστορίας της Ιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Παράλληλα στα Ετήσια Πανελλήνια Ιατρικά Συνέδρια της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών παρά την αρχική πενιχρότητα συμμετοχής σταδιακά άρχισε να αυξάνεται ο αριθμός των συμμετασχόντων με ανακοινώσεις καθώς και ακροατών Για την σύνταξη της παρούσης Βιβλιογραφίας χρησιμοποιήθηκαν, εκτός από την προσωπική μου Βιβλιοθήκη και οι φιλόξενες Βιβλιοθήκες της Γενναδείου Βιβλιοθήκης της Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών, της Μπενακείου Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων, της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος, του Γενικού Κρατικού Νοσοκομείου Αθηνών, του Θεραπευτηρίου “Ευαγγελισμός” και των Επιστημών Υγείας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συμπληρωματικά επισκεφθήκαμε τις Βιβλιοθήκες της Οδοντιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, των Νοσοκομείων Αρεταιείου, Αιγινιτείου, Ιπποκρατείου, Παίδων “Η Αγία Σοφία”, ΚΑΤ, Σισμανογλείου, Νοσοκομείου Νοσημάτων Θώρακος “Σωτηρία”, του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών, της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, του Ορθοδόξου Συλλόγου “Τρεις Ιεράρχες” Βόλου. Χρησιμοποιήθηκαν επί πλέον και οι ψηφιακοί κατάλογοι της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης για τις διδακτορικές διατριβές στην Ιστορίας της Ιατρικής, της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων, του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, της Βιβλιοθήκης του Παντείου Πανεπιστημίου, της Ζωσιμαία Βιβλιοθήκης.
Μια διευκρίνιση
Διευκρινίζεται ότι στα λήμματα της Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής δεν αναγράφονται οι Βιβλιοθήκες στις οποίες εναπόκεινται τα βιβλία. Και τούτο διότι τα βιβλία του 18ου και 19ου αιώνος ήδη μνημονεύονται στις υπάρχουσες Ελληνικές Βιβλιογραφίες και οι Βιβλιοθήκες στις οποίες αυτά βρίσκονται. Ομοίως τα βιβλία, που έχουν εκδοθεί κατά τον 20ο αιώνα, έχουν καταχωρισθεί στους ηλεκτρονικούς καταλόγους των Ελληνικών Βιβλιοθηκών και κατ’ αυτόν τον τρόπο εύκολα ο αναγνώστης μπορεί να τα αναζητήσει. Ομοίως για τα λήμματα των περιοδικών, που αποτελούν και το 80% και πλέον των λημμάτων της παρούσης Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής, ο αναγνώστης μπορεί να αναζητήσει τα περιοδικά στον
Κατάλογο των Περιοδικών του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης
, στον οποίο αναγράφονται οι Βιβλιοθήκες και τα ευρισκόμενα σε αυτές περιοδικά με τους αντίστοιχους τόμους τους. Επίσης ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται και τους Ψηφιακούς Καταλόγους των Βιβλιοθηκών (Εθνικής, Βουλής, Γενναδείου κ.ά.) για την αναζήτηση κάποιου περιοδικού. Ακόμη βοηθητικό εργαλείο για τα ιατρικά περιοδικά θα είναι και το βιβλίο των Γ. Ρηγάτου, Κ. Απάκη, Β.Σάμιου,
Ελληνικός Ιατρικός Τύπος, 1811-1988
, Ιατροτέκ, Αθήνα 1988. Διευκρινίζεται ακόμη ότι τα λήμματα της ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής 1750-2000 αποφασίσθηκε να γραφούν στο μονοτονικό και τούτο διότι τα ιατρικά περιοδικά καθώς και τα ιατρικά βιβλία ακολουθούν τώρα αυτό το σύστημα γραφής
Ευχαριστίες
Ολόθερμες ευχαριστίες εκφράζονται και από τι θέση εδώ στο προσωπικό όλων των ανωτέρω Βιβλιοθηκών και ιδιαίτερα των πρώτων έξι μνημονευθέντων για την πρόθυμη βοήθειά τους που μου πρόσφεραν κατά τα τόσα χρόνια της σύνταξης της Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής. Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω και εκείνους οι οποίοι πρόθυμα έδωσαν πληροφορίες όταν τους ζητήθηκε: τους κ. Γιάννη Καρά, ομ. Διευθυντή του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Ε.Ι.Ε., κ. Ανδρέα Σιδέρη, Βιβλιοθηκονόμο της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, κ. Γεώργιο Αντωνακόπουλο, Καθηγητή Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, κ. Παναγ. Καμηλάκη, Συντάκτη του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών,κ. Γερ. Ρηγάτο, Επ. Καθηγητή, Ογκολόγο Παθολόγο, κ. Λάζαρο Βλαδίμηρο, Μαιευτήρα-Γυναικολόγο, συγγραφέα στην Ιστορία της Ιατρικής, κ Ανδρέα Μιχαηλίδη (Χίο), ιατρό ρευματολόγο πρόεδρο της Ιατρικής Εταιρείας Χίου, (+)Μαν. Δετοράκη (Ηράκλειο Κρήτης), διδάκτορα ιστορίας της ιατρικής, κ Στράτο Ηλιαδέλη (Θεσσαλονίκη), ιατρό Οφθαλμίατρο εκδότη του περιοδικού
΄΄Ελιμειακά
΄΄. Παράλληλα ευχαριστίες εκφράζονται και στον εκδότη κ. Αθανάσιο Σταμούλη, που στον πλούσιο κατάλογο του Εκδοτικού του Οίκου συμπεριέλαβε και αυτό το βιβλίο στη «Σειρά Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής». Τελειώνοντας τονίζεται στους αναγνώστες και χρήστες της παρούσης πρώτης αυτής απόπειρας σύνταξης της Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής ότι είναι ευπρόσδεκτες οι υποδείξεις λαθών, που πιθανόν να έχουν εμφιλοχωρήσει καθώς και η υπόδειξη σχετικών παραληφθέντων τίτλων, ώστε σε μελλοντική επανέκδοση να είναι πληρέστερη η Ελληνική Βιβλιογραφία Ιστορίας της Ιατρικής. Προσθέτουμε ακόμη ότι το περιοδικό Ιστορίας της Ιατρικής
Δέλτος,
Διευθυντής συντάξεως είναι ο κ. Γεώργιος Αντωνακόπουλος, έχει ειδική στήλη «Βιβλιογραφία» στην οποία καταχωρίζεται ό,τι έχει δημοσιευθεί σχετικά με την Ιστορία της Ιατρικής, βιβλία άρθρα στα διάφορα περιοδικά. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο σταδιακά σχηματίζεται μία Βιβλιογραφία Ιστορίας της Ιατρικής για την περίοδο μετά το 2001 και η οποία μελλοντικά μπορεί να εμπλουτισθεί και να κυκλοφορηθεί σε ιδιαίτερο βιβλίο, που θα είναι συμπλήρωμα στην παρούσα Ελληνική Βιβλιογραφία Ιστορίας της Ιατρικής. Ιούνιος 2009 Δρ. Δημήτριος Καραμπερόπουλος
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με αισθήματα ικανοποίησης δημοσιεύεται στη Σειρά «Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής» η μεταφρασμένη από τα λατινικά διδακτορική διατριβή για την κυκλοφορία του αίματος, 1664, του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων (1641-1709). Μέχρι σήμερα δεν ήταν γνωστό το περιεχόμενο του βιβλίου στο ελληνικό κοινό εκτός βέβαια σε μερικούς, οι οποίοι ήταν μέτοχοι της λατινικής γλώσσας. Με την έκδοση αυτή δίνεται πλέον η δυνατότητα στους φιλίστορες ιατρούς καθώς και γενικότερα σε εκείνους οι οποίοι θα ενδιαφερθούν να γνωρίσουν το περιεχόμενο της διατριβής του Μαυροκορδάτου. Δεκέμβριος 2009
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ιατρικές σπουδές των Ελλήνων κατά τη Μεταβυζαντινή εποχή Μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως και την κυριαρχία των Οθωμανών στον ελληνικό χώρο, που ολοκληρώθηκε και με την κατάληψη της Κρήτης το 1669, η παιδεία αναπτύσσονταν σταδιακά με τη δημιουργία Σχολείων για τις βασικές βαθμίδες μέχρι και τη δημιουργία ανωτέρων σχολών. Οι Ελληνες του Βαλκανικού χώρου για να αποκτήσουν ανώτερες γνώσεις και ιδιαίτερα της Ιατρικής κατέφευγαν στα πανεπιστήμια της Ευρώπης, ιδιαίτερα της Ιταλίας, που βρίσκονταν πλησιέστερα, και αργότερα σε εκείνα της Αυστρίας, Γερμανίας και Γαλλίας. Οι Ιατρικές Σχολές των Πανεπιστημίων αυτών ήδη από τον 14ο αιώνα είχαν αποκτήσει και χρησιμοποιούσαν στη διδασκαλία τους τα μεταφρασμένα στα Λατινικά έργα των αρχαίων και βυζαντινών ιατρών, Ιπποκράτους, Γαληνού, Ορειβασίου, Παύλου Αιγινήτη κ.ά. Τις γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων ιατρών στη συνέχεια τις ανέπτυξαν προωθώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την πρόοδο των επί μέρους κλάδους της ιατρικής, της ανατομίας, φυσιολογίας και παθολογίας. Ο Αλ. Μαυροκορδάτος την Ιταλία για ιατρικές σπουδές Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (1641-1709) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έλαβε τη σχετική μόρφωσή του κοντά στον διδάσκαλο της μητέρας του Ρωξάνδρα , τον Ιωάννη Καρυοφύλλη. Η καλλιεργημένη μητέρα του έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον (ο πατέρας του είχε νωρίς αποβιώσει) για την εκπαίδευσή του και για την εν συνεχεία φοίτησή του σε Πανεπιστήμιο της Ιταλίας. Με τις υψηλές γνωριμίες της, όπως απορρέει από τις σχετικές επιστολές , που έχουν δημοσιευθεί, κατόρθωσε ο νεανίας γιος της να εισαχθεί στο Ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης, στο οποίο παρέμεινε από το 1657 μέχρι το 1660. Μάλιστα κατά την παραμονή του ο μαθητής Αλέξανδρος από το 1659 μέχρι την αναχώρησή του, δίδαξε στους νεώτερους μαθητές ελληνική και λατινική φιλολογία, στοιχείο που δείχνει πως είχε αποκτήσει από νωρίς διδακτική πείρα, η οποία θα του ήταν απαραίτητη όταν αργότερα θα αναλάμβανε τη διεύθυνση της Πατριαρχικής Μεγάλης του Γένους Σχολής . Τίτλος της διδακτορικής διατριβής του Μαυροκορδάτου Ο τίτλος της διδακτορικής διατριβής του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου είναι: Pneumaticum instrumentum circulandi sanguinis sive de motu et usu pulmonum, Disseratio Philosophico-Medico, Authore Alexandro Mavrocordato Constantinopolitano, Philosophie et Medicinae Doctore, Bononiae, ex Typographia Ferroniana, 1664. Περιεχόμενο της διδακτορικής διατριβής H διδακτορική διατριβή του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, Pneumaticum instrumentum circulandi sanguinis sive de motu et usu pulmonum, Bononiae 1664, αποτελείται από το Προοίμιο και δέκα επτά κεφάλαια . Στο προοίμιο παρουσιάζει τον σκοπό για τον οποίο έγραψε τη μελέτη με την οποία ήθελε να μάθει «ποία ωφέλεια αποκομίζουν το ανθρώπινο σώμα και τα άλλα ζώα που έχουν αίμα» από τους πνεύμονες. Παράλληλα δίνει και τον τρόπο εξέτασης του θέματος, θα μελετήσει τους συγγραφείς, οι οποίοι έχουν γράψει σχετικά, χωρίς να σταθεί στις αυθεντίες τόσο της αρχαιότητας όσο και των νεώτερων συγγραφέων. Τονίζει ότι «τον ευφραίνει η ελευθερία του πνεύματος» και πως δεν θα ήθελε να είναι «ορκισμένος δούλος κανενός». Αρχαίοι και νεώτεροι συγγραφείς στη διατριβή Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος στη διατριβή του παραθέτει πολλά κείμενα στα αρχαία ελληνικά, τα οποία μεταφράζει στα λατινικά, από τους αρχαίους Ελλήνες συγγραφείς, Ιπποκράτη, Αριστοτέλη και Γαληνό στοιχείο που δείχνει ότι τους μελετούσε και είχε καλό επίπεδο γνώσης της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γλώσσας. Από τα έργα του Ιπποκράτους μνημονεύει: ΅Περί ιερής νούσου΅΄, ΅Περί καρδίης΅, ¨Αφορισμοί΅, ΅Περί φυσών΅, ΅Επιδημιών το Εκτον΅, Επιδημιών το Δεύτερον¨, ΅Περί διαίτης΅, ΅Πεί νούσων το τέταρτον΅. Επίσης κείμενα παραθέτει από τα έργα του Αριστοτέλους: ΅Περί αναπνοής΅, ΅Φυσικής ακροάσεως΅, ΅Περί ζώων μορίων΅, ΅Περί ζώων ιστορίαι΅, ¨Περί πνεύματος΅. Πειράματα του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου Η διδακτορική διατριβή του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου δεν είναι ένα θεωρητικό πόνημα, αλλά μια θετική πειραματική συμβολή στα ζητήματα που διαπραγματεύεται περί του αιτίου της κυκλοφορίας του αίματος. Κατά την εκπόνησή της εκτός από τη μελέτη και παράθεση των σχετικών κειμένων των αρχαίων Ελλήνων και συγχρόνων του συγγραφέων, διενήργησε και ορισμένα πειράματα, για τα οποία κάνει σαφή αναφορά σε ορισμένα κεφάλαια της μελέτης του. Η χρησιμοποίηση του πρώτου προσώπου στο κείμενο της διατριβής «εξέτασα» «εισήγαγα» «παρατήρησα» «ανακάλυψα» «έσχισα» «έκανα ανατομή» «διαπίστωσα» δίνει μία σαφή εικόνα γι’ αυτά τα πειράματα που καταγράφει σ’ αυτήν. Στη συνέχεια γίνεται λόγος για τα πειράματα που ο Μαυροκορδάτος μνημονεύει στη διατριβή του. Η αιτία λειτουργίας της καρδιάς κατά τον Μαυροκορδάτο Ο William Harvey με την κλασσική πλέον εργασία του «Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus», 1628, τεκμηρίωσε την κυκλική κίνηση του αίματος και θεμελίωσε πειραματικά την κυκλοφορία του αίματος. Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος όμως θέλησε να προωρήσει πιο πέρα και προσπάθησε να βρει την αιτία της κυκλοφορίας του αίματος. Ποία δηλαδή είναι η αιτία που η καρδιά μετά την διαστολή της επαναλαμβάνει την συστολή της ώστε να διοχετευθεί το αίμα στις αρτηρίες και στη συνέχεια να επανέλθει στην καρδιά και κατ’ αυτόν τον τρόπο να συντελείται η κυκλοφορία του αίματος. Απήχηση και μνεία της διατριβής του Μαυροκορδάτου Το γεγονός ότι η διδακτορική διατριβή του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου αμέσως μετά την πρώτη έκδοσή της το 1664 επανεκδίδεται στη Φραγκφούρτη τη επόμενη χρονιά το 1665 και λίγα χρόνια αργότερα το 1682 στη Λειψία δείχνει πως θα είχε σχετική απήχηση στον επιστημονικό κόσμο, τόσο για την λογική επιχειρηματολογία που ο Μαυροκορδάτος αναπτύσσει στην διερεύνηση των σχετικών θεμάτων όσο και για τα πειράματα, τα οποία ο ίδιος διενήργησε για να στηρίξει την προταθείσα ερμηνεία του για την αιτία της κυκλοφορίας του αίματος. *** Συμπερασματικά μπορεί να τονιστεί ότι η δημοσίευση με την έκδοσή μας της διατριβής του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων στα ελληνικά δίνεται πλέον τη δυνατότητα στους Ελληνες επιστήμονες διεξοδικά να την μελετήσουν και να γίνουν κοινωνοί της ερευνητικής προσπάθειας του συγγραφέα της, η οποία είχε λάβει χώρα στις αρχές ακόμη της πειραματικής έρευνας για την λειτουργία της καρδιάς. Επί πλέον οι αναγνώστες θα μπορούν να διαπιστώσουν την προσπάθεια του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου το 1664 να λύσει ένα από τα προβλήματα της λειτουργίας της καρδιάς, δηλ. ποία είναι η αιτία της συστολής της. Και μόνο το γεγονός ότι ο Μαυροκορδάτος ασχολήθηκε με το πρόβλημα αυτό και προσπάθησε με λογικούς συλλογισμούς και πειράματα να αποδείξει, ανεπιτυχώς βέβαια, ότι η αιτία της συστολής της καρδιάς προέρχεται από εξωτερική αιτία, τους πνεύμονες, και δεν βρίσκεται εσωτερικά στην ίδια την καρδιά , δείχνει τη δυναμική του ερευνητικού του πνεύματος.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. ΄Αμαντος, Κωνστ., «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων εις Χίον», Ελληνικά, τόμ. 4, (1931), σελ. 259-260.
|
Με την μελέτη γίνονται γνωστά τα αποτελέσματα της έρευνας, σχετικά με το κείμενο για την προστασία από την πανώλη, του ιατρού Γεωργίου Κοζάκη Τυπάλδου, το οποίο ήταν αβιβλιογράφητο από την Ελληνική Βιβλιογραφία. Το κείμενο ήταν με την ίδια σελιδαρίθμηση στη μετάφραση της Διδακτορικής Διατριβής του Ιωάννου Σεραφείμ «Περί των χολερικών πυρετών» και εντοπίσθηκε στη Βιβλιοθήκη της Ανδρίτσαινας.
Στην αρχή της μελέτης γίνεται αναφορά στη συμπλήρωση-διόρθωση της Ελληνικής Βιβλιογραφίας με τη δημοσίευση τώρα του κειμένου. Στη συνέχεια γίνεται λόγος για την αιτία συγγραφής του κειμένου, που ήταν οι επιδημίες της πανώλης της εποχής εκείνης, οι οποίες θέριζαν τους πληθυσμούς του ελληνικού χώρου. Και ο Γεώργιος Κοζάκης Τυπάλδος, από ενδιαφέρον για την προστασία των συμπατριωτών του από την πανώλη, καθιστά γνωστή τη μέθοδο του ονομαστού Γάλλου χημικού Guyton de Murveau (1737-1816) στον αδελφό του Αγαθάγγελον Μητροπολίτη Τριπόλεως Μ. Ασίας. Στο κείμενό του αναφέρει αναλυτικά τον τρόπο εφαρμογής αυτής της μεθόδου με τη χρησιμοποίηση χημικών ουσιών, που οι δημιουργούμενοι ατμοί κατά τη χημική αντίδραση τους έχουν ως αποτέλεσμα να καταπολεμούν το «μιάσμα»της πανώλους. Μάλιστα, το συνοδεύει με πολλά επιχειρήματα για την αποτελεσματικότητα της προτεινομένης αυτής μεθόδου. Ακόμη, ως πολιτικός νούς, τονίζει ότι δεν απαιτείται μόνο η «Πατρική προτροπή»του κλήρου αλλά απαιτείται, για την εφαρμογή της προφυλακτικής αυτής μεθόδου, και η κρατική εξουσία για να γίνει «ο αλικός καπνισμός»σε όλους τους χώρους όπου υπάρχει «υποψία μολυσμού», Ετσι, θα είναι δυνατόν να σωθούν, όπως παρατηρεί στο τέλος του κειμένου, από την πανώλη «τοσαύτα ταλαίπωρα σφάγια», όπως αποκαλεί τα υποψήφια θύματά της.
Στην έκδοση μας σε Παράρτημα καταχωρίζεται φωτομηχανικά το κείμενο του Γεωργίου Κοζάκη Τυπάλδου με την προσθήκη ευρετηρίου και γλωσσαρίου, για να γίνει γνωστό και προσιτό στους μελετητές.
Η ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΜΕΣΩ ΕΝΤΥΠΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ (1745-1821) Κατά την εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής έγινε συστηματική έρευνα της Ελληνικής Βιβλιογραφίας καθώς και των Βιβλιοθηκών για τον εντοπισμό ιατρικών βιβλίων της συγκεκριμένης περιόδου καθώς και άλλων βιβλίων, που περιείχαν ιατρικά θέματα. Εντοπίσθηκαν 28 Ιατρικά βιβλία και άλλα 41, που περιείχαν ιατρικά θέματα. Εγινε καταγραφή του περιεχομένου του κάθε βιβλίου και συστηματική ανάλυσή τους. Με τη διεξοδική παράθεση των δεδομένων και τη θεματική διαπραγμάτευση διαπιστώνεται ότι η επιστημονική ιατρική γνώση της Ευρώπης μεταφέρεται στον ελληνικό χώρο κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, μέσω των εντύπων ελληνικών βιβλίων, συμβάλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στην απόκτηση των νέων γνώσεων και την καταπολέμηση των δεισιδαιμονιών και των προλήψεων. Με την έρευνα και τη διδακτορική διατριβή δημιουργείται η Ελληνική Ιατρική Βιβλιογραφία της προεπαναστατικής εποχής. Συνοπτικά μπορεί να λεχθεί ότι διαπιστώνεται: Α). Αύξηση του αριθμού εκδόσεως των ιατρικών βιβλίων. Κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, εποχή καταπολέμησης της δεισιδαιμονίας και προσπάθειας φωτισμού του Γένους, σημειώνεται αύξηση του αριθμού εκδόσεως ιατρικών βιβλίων και ιδιαίτερα κατά τις δύο προεπαναστατικές δεκαετίες, κατά τις οποίες εκδόθηκε το 54 % των ιατρικών βιβλίων. Η διαπίστωση αυτή δείχνει το αυξανόμενο ελληνικό ενδιαφέρον για τη γνώση της ευρωπαϊκής ιατρικής επιστήμης. Οσον αφορά την ιδιότητα των συγγραφέων των ιατρικών βιβλίων παρατηρούμε ότι αυξάνεται το ποσοστό των ιατρών συγγραφέων από 53% στο 73% κατά τις δύο προεπαναστατικές δεκαετίες. Ολα αυτά δείχνουν ότι επιζητείται η ενημέρωση σε θέματα που άπτονται του ανθρωπίνου σώματος της ανατομίας, φυσιολογίας καθώς και της εν γένει ιατρικής. Β). Εκδοση αξιόλογων ευρωπαϊκών ιατρικών βιβλίων. Η μεταφορά της ιατρικής γνώσης στον ελληνικό χώρο τεκμηριώνεται από την έκδοση μετα-φρασμένων αξιόλογων ευρωπαϊκών ιατρικών βιβλίων. Το ήμισυ του αριθμού των ιατρικών βιβλίων της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού έχουν μεταφρασθεί από αντίστοιχα ευρωπαϊκά βιβλία. Με την έρευνα, τώρα, διαπιστώνεται ότι σε 6.5 χρόνια, κατά μέσον ορο η ευρωπαϊκή επιστημονική ιατρική γνώση μεταφερόταν στον ελληνικό χώρο με τη μετάφραση εγκύρων και πολυεκδοθέντων ευρωπαϊκών βιβλίων. Η χρονική απόσταση μεταξύ του ευρωπαϊκού πρωτοτύπου και της ελληνικής εκδόσεως, που τώρα με την έρευνα διαπιστώθηκε ότι ήταν 6.5 χρόνια, είναι πολύ ικανοποιητική για τα δεδομένα του ελληνικού χώρου εκείνης της εποχής. Γ). Υψηλό το επιστημονικό επίπεδο των ελληνικών ιατρικών βιβλίων. Μπορούμε τώρα να ισχυρισθούμε ότι το επίπεδο των ιατρικών βιβλίων, που εκδόθηκαν κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ήταν πολύ καλό. Και τούτο διότι τα ιατρικά βιβλία είχαν μεταφρασθεί προηγουμένως και σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, με πολλές επανεκδόσεις, όπως για παράδειγμα τα βιβλία του διασήμου ιατρού της Λωζάννης Τισσό. Μάλιστα, την έκδοση των ελληνικών ιατρικών βιβλίων συνιστούσαν διακεκριμένοι καθηγητές των ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων. Δ). Ιατρικά θέματα στο προεπαναστατικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος. Τα ιατρικά θέματα, όπως έδειξε η έρευνά μας, καταλαμβάνουν το 10% των σελίδων του περιοδικού και είναι κυρίως μεταφράσεις από σύγχρονα ευρωπαϊκά ιατρικά περιοδικά, στοιχείο που δείχνει τη μεταφορά της επιστημονικής ιατρικής στον ελληνικό χώρο. Ε). Σύγχρονη ιατρική βιβλιογραφία. Στα βιβλία και περιοδικά που εξετάσθηκαν και αναλύθηκαν στη διατριβή διαπιστώνεται ότι περιέχουν τη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιατρική βιβλιογραφία, που επιβεβαιώνει το επίπεδο ενημέρωσης των Ελλήνων συγγραφέων. Μάλιστα, το βιβλίο του Αναστασίου Γεωργιάδη «Αντιπανάκεια», Βιέννη 1810, θεωρείται ως το βιβλίο με τη πλουσιώτερη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιατρική βιβλιογραφική τεκμηρίωση κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. ΣΤ). Απαρχές της νεοελληνικής ιατρικής ορολογίας. Οι συγγραφείς των ιατρικών θεμάτων, που μεταφράζουν και συγγράφουν, δημιουργούν, συγχρόνως, τη νέα ελληνική επιστημονική ιατρική ορολογία, στην προσπάθειά τους να αποδώσουν στα ελληνικά τα νέα ιατρικά δεδομένα της Ευρώπης. Κατά την έρευνά μας διαπιστώνεται ότι περίπου εκατό ιατρικοί όροι, που δημιουργήθηκαν εκείνη την εποχή, διατηρούνται μέχρι σήμερα στη ελληνική ιατρική ορολογία. Ενδεικτικά αναφέρονται μερικοί όροι: «βιωσιμότης, διεγερσιμότης, γαστρικό υγρό, πειραματική φυσιολογία, μυολογία, μυϊκό σύστημα, νευρικό σύστημα, συσταλτικότης, κυκλοφορικό σύστημα, ουροποιητικό συστημα, συμπαθητικό νευρικό σύστημα, μεγάλη και μικρά κυκλοφορία του αίματος». Ζ). Καταχώριση Πειραμάτων φυσιολογίας. Η νέα γνώση της φυσιολογίας επιβεβαιώνεται ακόμη και από την παράθεση σχετικών πειραμάτων, τα οποία καταχωρίζονται στα ιατρικά θέματα που περιέχονται στα βιβλία και περιοδικά. Η). Συνηγορία υπέρ του δαμαλισμού. Ο δαμαλισμός για την προστασία από την ευλογιά, γρήγορα μεταφέρεται στον ελληνικό χώρο, εκτός των άλλων και με την έκδοση, στα 1805, ενημερωτικού βιβλίου για τα καλά αποτελέσματα του εμβολιασμού. Μάλιστα, δημοσιεύεται και στατιστικός πίνακας με τον αριθμό θανάτων παιδιών από ευλογιά, πρίν και μετά την εφαρμογή του δαμαλισμού. Η νέα επιστημονική ιατρική γνώση με στατιστικά, πλέον, δεδομένα εισέρχεται στον ελληνικό χώρο. Θ). Καταχώριση ανατομικών εικόνων. Καταχωρίζονται ανατομικές εικόνες και σχέδια με σκοπό να γίνουν, με παραστατικό τρόπο, καταληπτές οι γνώσεις ανατομίας και φυσιολογίας του ανθρωπίνου οργανισμού. Μάλιστα, οι εικόνες που δημοσιεύθηκαν, στα 1799, στο βιβλίο του Ανθ. Γαζή θεωρούνται ως οι πρώτες ανατομικές εικόνες της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού |
Ο ονομαστώτερος ιατρός της αρχαιότητος μετά τον Ιπποκράτη, ο Γαληνός (2ος αι. μ. Χ.) από την Πέργαμο άφησε πλούσιο συγγραφικό έργο, το οποίο ο καθηγητής C.G. Kühn είχε αρχίσει να εκδίδει από το 1821 στη Λειψία με τίτλο «Γαληνού, ΄Απαντα, (Galeni, Opera Omnia)». Τό έργο ολοκληρώθηκε το 1830 σε δεκαεννέα τόμους, ενώ ο εικοστός εκδόθηκε το 1833 και περιέχει το γενικό ευρετήριο στα λατινικά.
Η αναζήτηση, ωστόσο, του κάθε έργου του Γαληνού στους τόμους της έκδοσης του Kuhn, από τους μή γνωρίζοντες λατινικά, καθιστά δύσκολη τη χρήση των Απάντων του Γαληνού. Ετσι, η ανάγκη επέβαλε να καταγραφούν οι τίτλοι των έργων του κάθε τόμου και να συνταχθεί ένα μικρό βοηθητικό ευρετήριο με τα ονόματα που περιέχονται στους τίτλους των έργων. Και το Ευρετήριο αυτό δημοσιεύεται για να χρησιμοποιηθεί και από άλλους μελετητές,
ΙSΒΝ 960-351-282-6 |
Μετά από έρευνα παρουσιάζονται οι σπουδές του ιατρού Μανουήλ Σαρή Τενεδίου (1778-1802) καθώς και στοιχεία σχετικά με τη ζωή του και τον πρόωρο θάνατό του, σε ηλικία εικοσιτεσσάρων ετών, από «νοσοκομικό μολυσμό», όπως γράφει ο φίλος του ιατρός και μετέπειτα πρώτος καθηγητής της Ιστορίας της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αναστάσιος Γεωργιάδης Λευκίας. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά τα έργα του: Α) Διατριβή εις Θουκυδίδην και εις κατ’ αυτόν Ιστορίας Επιτομή, Βιέννη 1799, Β) Επιστολή, που δημοσιεύεται στη διδακτορική διατριβή του Ηπειρώτη ιατρού Παναγιώτου Νοκολαϊδου Antylli veteris chirurgi Τα Λείψανα, Αλλη 1799. Γ). Επιγράμματα, δεκαπέντε το αριθμό, που δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό του ιατρού Δημητρίου Αλεξανδρίδη Φιλολογικός Τηλέγραφος και Δ) «Περί ζυμώσεως». Γίνεται αναλυτική παρουσίαση του κειμένου «Περί ζυμώσεως»του ιατρού Μανουήλ Σαρή Τενεδίου, που ο Ανθιμος Γαζής του το ζήτησε για το βιβλίο του «Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών», Βιέννη 1799, για να περιέχει τις πρόσφατες γνώσεις της Χημείας, που εκείνα τα χρόνια είχαν παρουσιασθεί στην Ευρώπη. Αναφέρει τα είδη των ζυμώσεων (της οινώδους, οξωδους, σηπτικής ζυμώσεως, τάγγης, ευρώτος, άρτου), τη χημική αναλυση του οξικού οξέος, τονίζοντας ότι πρώτος ο «αθάνατος Λαβουαζιέρος» έδειξε την ανάλυση αυτή. Επίσης, τη συμμετοχή του οξυγόνου ως απαραίτητου στοιχείου στην αναπνοή, που πρίν από λίγα χρόνια είχε παρουσιασθεί από τον Λαβουαζιέ. Αναφέρει τα «αντισηπτικά», και συμβάλλει στη δημιουργία της νέας ελληνικής επιστημονικής ορολογίας με τους όρους: «ανθρακικόν οξύ», «υδρογόνον», «στεατικόν οξύ», «οξικόν οξύ», «οξυγόνον», «χημική συγγένεια». Επίσης, για την ονοματολογία των χημικών ενώσεων προτείνει τις καταλήξεις, όπως «-ικον»και «-ώδες»για τα οξέα και «-ιας» και «-ίτης» για τα άλατα. Στην εργασία καταχωρίζονται οι νέες λέξεις που εντοπίσθηκαν στο κείμενο του Μανουήλ Σαρή Τενεδίου καθώς επίσης και η βιβλιογραφική τεκμηρίωση των γραφομένων του. Στο τέλος του βιβλίου παρατίθεται φωτομηχανικά το κείμενο «Περί ζυμώσεως», για να είναι προσιτό στους μελετητές και προστέθηκε το Ευρετήριο του κειμένου καθώς και ενα Γλωσσάριο. |
ΙSΒΝ 960-351-343-1 | ||||
Γίνεται αναφορά στα φαρμακευτικά φυτά που περιλαμβάνονται στα βιβλία της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ενώ μερικές φορές αναγράφονται και οι φαρμακευτικές τους ιδιότητες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το εγκυκλοπαιδικό βιβλίο των αδελφών Καπετανάκη, Εικονολογία Παιδικά, Βιέννη 1810-1812, στο οποίο επί πλέον καταχωρίζονται και έγχρωμες εικόνες των φαρμακευτικών φυτών. | ||||
|
ΔΗΜ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ
Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΓΝΩΣΗ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ 1745-1821
ΙSΒΝ: 960-351-464-0 | ||
Κατά το δεύτερο μισό του δεκάτου ογδόου αιώνος και ιδιαίτερα κατά τις δύο προεπαναστατικές δεκαετίες παρουσιάζεται μία αυξημένη εκδοτική παραγωγή ελληνικών βιβλίων των θετικών επιστημών, που αποτελεί ένα στοιχείο της αύξησης των «φώτων» κατά την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η επιστημονική γνώση γενικά και ιδιαίτερα η ιατρική γνώση μεταφέρεται από την Ευρώπη στον ελληνικό χώρο, με σκοπό την καταπολέμηση των δεισιδαιμονιών και προλήψεων και την μόρφωση του λαού σε θέματα υγείας.Ο κ. Καραμπερόπουλος από το 1990 ασχολείται με την ιστορία της ιατρικής της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού έχοντας δημοσιεύσει αρκετές πρωτότυπες μελέτες, οι οποίες έλυσαν ορισμένα ιστορικά θέματα σχετικά με τα βιβλία. Μάλιστα το 1996 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ Ιστορίας της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών με σχετική μελέτη, της οποίας ένα μέρος αποτελεί και το παρουσιαζόμενο βιβλίο, το οποίο εξετάζει την πραγματοποιηθείσα με τα έντυπα ελληνικά βιβλία μεταφορά στον ελληνικό χώρο της ιατρικής ευρωπαϊκής γνώσης κατά την εξεταζόμενη περίοδο. Συστηματικά εξετάζεται για πρώτη φορά το επίπεδο της ιατρικής γνώσης που μεταφέρθηκε με τα βιβλία και τα περιοδικά από το 1745 έως το 1821. Ως αρχή της μελέτης είναι το 1745, διότι από την εποχή αυτή αρχίζει η δημοσίευση ιατρικών βιβλίων. Το καλαίσθητο τυπογραφικά βιβλίο του κ. Δ. Καραμπερόπουλου είναι γραμμένο με σαφήνεια, σε γλώσσα στρωτή, μεστή, χωρίς πλατειασμούς, με μεθοδολογική διάταξή του υλικού και με εμπεριστατωμένη τεκμηρίωση, όπως αναδεικνύεται από την βιβλιογραφία, που παρατίθεται. Το βιβλίο εμπλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Στην Εισαγωγή, (σελ. 23-27) γίνεται αναφορά στην προσπάθεια των συγγραφέων να μεταφέρουν την ιατρική ευρωπαϊκή γνώση στον ελληνικό χώρο. Στη συνέχεια το Πρώτο Μέρος του βιβλίου, (σελ. 29-216), περιέχει τέσσερα κεφάλαια, στα οποία καταχωρίζονται τα έντυπα της εξεταζόμενης περιόδου με ιατρικές γνώσεις: Τα 28 καθαρώς ιατρικά βιβλία, τα 42 μη ιατρικά βιβλία που περιέχουν ιατρικές γνώσεις, η βιβλιογραφική τεκμηρίωση των ιατρικών θεμάτων τους, και οι ιατρικές γνώσεις που καταχωρίζονται στα προεπαναστατικά περιοδικά και ιδιαίτερα στον Ερμή το Λόγιο (1811-1821), του οποίου όπως διαπιστώνεται από την έρευνα, το 10% των σελίδων είναι αφιερωμένο σε ιατρικά θέματα. Γίνεται μεθοδική ανάλυση του περιεχομένου των βιβλίων και παρατίθενται οι τίτλοι των ιατρικών θεμάτων τους. Το Δεύτερο Μέρος του βιβλίου, (σελ. 217-334), γίνεται θεματική διαπραγμάτευση της ιατρικής γνώσης, εξετάζοντας παράλληλα το επίπεδο της ιατρικής γνώσης, που περιέχεται στα εξεταζόμενα έντυπα. Αποτελείται από έξι κεφάλαια: Θέματα Ανατομίας-Φυσιολογίας, Παθολογίας, Περί Φαρμάκων, Παιδιατρικά Θέματα, Πειράματα Φυσιολογίας και Ιατρική Ορολογία. Το παρουσιαζόμενο βιβλίο επί πλέον εμπλουτίζεται με τις έγχρωμες σελίδες τίτλων ενενήντα εννέα βιβλίων και με τριάντα τρεις εικόνες και σχέδια, που περιέχονται στα εξεταζόμενα βιβλία, όπως για παράδειγμα την πρώτη ανατομική εικόνα της κυκλοφορίας του αίματος που στα 1799 ο ΄Ανθιμος Γαζής περιλαμβάνει σε βιβλίο του. Η εκτεταμένη Βιβλιογραφία εκ τετρακοσίων περίπου λημμάτων, που περιέχει το βιβλίο, δείχνει το εύρος της έρευνας του συγγραφέα. Τη αξία του βιβλίου συμπληρώνει το λεπτομερές Ευρετήριο, το οποίο ο κ. Καραμπερόπουλος έχει συντάξει και που θα είναι χρήσιμος βοηθός στον αναγνώστη για την αναζήτηση ενός θέματος και χρηστικό εργαλείο σε κάθε μελετητή. Μερικά από τα σημαντικά συμπεράσματα της μελέτης είναι ότι κατά τις δύο προεπαναστατικές δεκαετίες τυπώθηκε το 54% των ιατρικών βιβλίων και το 64% των μη ιατρικών βιβλίων με ιατρικά θέματα, διαπίστωση που δείχνει το αυξημένο ενδιαφέρον για τη γνώση της ιατρικής επιστήμης κατά την προεπαναστατική περίοδο. Επίσης η έρευνα έδειξε ότι τα μεταφρασμένα ιατρικά βιβλία σε 6,6 χρόνια κατά μέσο όρο μεταφράζονταν από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά, διαπίστωση που φανερώνει το πόσο γρήγορα μεταφέρονταν στον ελληνικό χώρο η ευρωπαϊκή ιατρική γνώση. Επίσης, τα βιβλία που μεταφράζονται στα ελληνικά είναι διασήμων ιατρών της εποχής με πολλές εκδόσεις στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Μάλιστα τρία ιατρικά βιβλία είχαν κατατεθεί ως διδακτορικές διατριβές στα Πανεπιστήμια της Λειψίας, Αλλης και Παρισιού. Επί πλέον με τα έντυπα βιβλία μεταφέρεται η νέα γνώση του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς και δημοσιεύεται ο πρώτος ίσως ιατρικός στατιστικός πίνακας σε ελληνικό βιβλίο με τη θνησιμότητα στη Βιέννη, που μετά την εφαρμογή του δαμαλισμού κατά το 1800 παρουσιάζει θεαματική πτώση. Οι συγγραφείς των ιατρικών θεμάτων μεταφέρουν τις νέες ιατρικές γνώσεις και παράλληλα στην προσπάθειά τους να αποδώσουν στα ελληνικά τα νέα ιατρικά δεδομένα δημιουργούν τη βάση της ελληνικής ιατρικής ορολογίας. Από την έρευνα διαπιστώθηκε ότι όροι που τότε εισήχθησαν διατηρούνται μέχρι σήμερα στην ελληνική ιατρική ορολογία. Σημειώνουμε ότι το παρουσιαζόμενο βιβλίο αποτελεί την αρχή της Σειράς «Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής», της οποίας ο κ. Καραμπερόπουλος είναι και ο υπεύθυνος. Υπό εκτύπωση είναι το δεύτερο βιβλίο της σειράς «Αριστ. Κούζη, Ο καρκίνος παρά τοις αρχαίοις Ελλησιν ιατροίς», (Αθήναι 1902), Αθήνα 2004, φωτομηχανική επανέκδοση με την προσθήκη Ευρετηρίου και προτασσόμενο κείμενο για τον Αρ. Κούζη και την εργογραφία του στην Ιστορία της Ιατρικής. Ακολουθούν άλλα έξι στη σειρά υπό έκδοση. Επιβράβευση του επιστημονικού επιπέδου του παρουσιαζομένου βιβλίου του κ. Καραμπερόπουλου αποτελεί το γεγονός ότι του απονεμήθηκε το Γερουλάνειο βραβείο Ιστορίας της Ιατρικής 2004, κατά τη λήξη του Ετησίου Πανελληνίου Ιατρικού Συνεδρίου, 1 Μαϊου 2004.
Παρουσίαση του βιβλίου Δημήτριος Καραμπερόπουλος, Η ιατρική ευρωπαϊκή γνώση στον ελληνικό χώρο, 1745-1821, Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής αρ. 1, εκδόσεις Αθ. Σταμούλη, Αθήνα 2003. Βόλος, Λαϊκή Βιβλιοθήκη, 16 Ιουνίου 2004 Δημήτριος Παντελοδήμος Συνάντησα για πρώτη φορά τον Δημήτρη Καραμπερόπουλο στο υποβλητικό ημίφως του ιστορικού ναού της Αγίας Μαρίνας στον Κισσό του Πηλίου το 1995 όπου παρουσίασε τα πορίσματα των ερευνών του για τη φωτεινή μορφή του Ρήγα Βελεστινλή. Γι΄ αυτό και δεν με εξέπληξε το θέμα της Διδακτορικής Διατριβής, την οποία υπέβαλε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1996 και η οποία αποτελεί το βασικό πυρήνα του παρουσιαζόμενου σήμερα έργου «Η ιατρική Ευρωπαϊκή γνώση στον Ελληνικό χώρο, 1745-1821». Είναι κοινός τόπος η διαπίστωση ότι η ανάπτυξη των θετικών επιστημών αποτελεί βασική συνιστώσα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ο οποίος απέβλεπε, σε τελική ανάλυση, στη βελτίωση των συνθηκών ζωής και στην ευτυχία του ανθρώπου. Ο ρόλος των επιστημών στην προσπάθεια αυτή υπήρξε καθοριστικός. Οι επιστήμες συμβάλλουν στην επικράτηση του ορθού λόγου, απαλλάσουν τον άνθρωπο από τις προλήψεις, ελευθερώνουν τη σκέψη του, συντελούν στη ηθική του ανύψωση και στην επίτευξη της ευδαιμονίας του. Τη σημασία των επιστημονικών συγγραμμάτων στη διόρθωση των ηθών του ελληνικού έθνους επισημαίνει ο Κοραής στο γνωστό «Υπόμνημα περί της παρούσης καταστάσεως του πολιτισμού εις την Ελλάδα», που ανέγνωσε το 1803 σε συνεδρίαση της παρισινής Εταιρείας των Ανθρωποτηρητών. Θεωρεί μάλιστα ως απόδειξη της προόδου του πολιτισμού στην υπόδουλη πατρίδα του τη μετάφραση στη νεοελληνική γλώσσα έργων του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Έχουν γραφεί πολλά για την εκπληκτική όντως ανάπτυξη των επιστημών στο 18ο αιώνα. Ποία ήταν η θέση της Ιατρικής στο αναγεννητικό αυτό κλίμα του Διαφωτισμού της επιστήμης που συνέβαλε εξίσου, αν όχι περισσότερο, στη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου. Παλαιότερα ο κουρέας μοιραζόταν με τον γιατρό τις νοσηλευτικές θεραπείες και με τον χειρουργό τις στοιχειώδεις χειρουργικές επεμβάσεις. Μεσούντος τυ 18ου αι. όμως ο ιατρός, εκτός από τις πανεπιστημιακές σπουδές, έχει στη διάθεσή του και τα επιτεύγματα των θετικών επιστημών και, επί πλέον, ενεργεί απελευθερωμένος από προκαταλήψεις και προλήψεις από τους φιλοσόφους της εποχής. Έτσι ο περίφημος γιατρός της Γενεύης Tronchin, φίλος του Βολταίρου, καταδίκαζε βάρβαρες πρακτικές, όπως η αφαίμαξη και η χρήση καθαρτικών και εμετικών. Πολλοί άλλωστε φιλόσοφοι είχαν ιατρική βασική κατάρτιση, όπως ο υλιστής La Mettrie, ο εισηγητής της φυσιοκρατίας Quesnay και ο Bordeu, ήρωας του έργου «Tο όνειρο του Ντ’ Αλαμπέρ» του Diderot. Η «Εγκυκλοπαιδεία», το πολυτιμότερο έργο του Διαφωτισμού, περιέχει πολυάριθμα έργα για ιατρικά θέματα, όπως η χειρουργική, η παθολογία, η γυναικολογία και ο εμβολιασμός, ενώ παράλληλα τονίζει την ανάγκη κοινής πορείας της χειρουργικής και της ιατρικής, αφού, όπως επισημαίνει «η γενική θεωρία της χειρουργικής δεν είναι άλλο από τη θεωρία ή την επιστήμη αυτής της Ιατρικής». ΄Ετσι ο επιστήμων χειρουργός δεν πρέπει να είναι μόνον ικανός να διενεργεί επεμβάσεις, αλλά και να θεραπεύει φλεγμονές, θρομβώσεις, γάγγραινες και άλλα νοσήματα, που προέρχονται συχνά από διαστρέμματα, κατάγματα και τραυματισμούς. Ο εμβολιασμός εναντίον της ευλογιάς, αν και σε πειραματικό στάδιο επί μακρόν, αποτελεί τη μεγάλη καινοτομία της εποχής. Ο Τζέννερ, ο Tissot, ο Tronchin και ο Le Trosne είναι περιζήτητοι. Εστεμμένοι, πατρίκιοι και πληβείοι συνθέτουν την αυξανόμενη πελατεία τους. Οι φιλόσοφοι επαινούν και προβάλλουν τις μεθόδους τους. Ετσι εδραιώνεται και η προληπτική ιατρική που στάθηκε για πολύ αντιμέτωπη με κοινωνικές και θρησκευτικές προλήψεις. Αποτέλεσμα της προόδου αυτής υπήρξε η ίδρυση Ιατρικών Ακαδημιών, η έκδοση πολυάριθμων αυτοτελών ιατρικών πραγματειών και η εξοικείωση του περιοδικού τύπου με ιατρικά θέματα και γενικότερα με τις θετικές επιστήμες, κυρίως τη Φυσική και τη Χημεία, οι οποίες προχωρούν, κατά την έκφραση του Ανθίμου Γαζή «με γιγαντιαία πηδήματα». Πολλοί Ελληνες λόγιοι τονίζουν την ανάγκη μετάφρασης στην ελληνική δυτικών επιστημονικών συγγραμμάτων. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παραίνεση του Γρηγορίου Ζαλίκογλου, πρώτου μεταφραστή του «κοινωνικού Συμβολαίου» του Ρουσώ. Στον πρόλογο του Γαλλο-Ελληνικού Λεξικού του 1809, εκφράζει την απορία του «πώς τοσούτοι νέοι σπουδάζοντες εν τη ξενιτεία και μάλιστα την ιατρικήν, δεν προβλέπουσιν ότι το να εκδώση έκαστος εις φως βιβλίον ανήκον είς τι ών έμαθεν, είνε το ισχυρόταστον συστατικόν και μαρτυρικόν ότι δεν έφθειρεν ματαίως ούτε την ηλικίαν των, ούτε τα χρήματα της πατρίδος μακράν αυτής, αλλ’ ότι των όντι επεμελήθησαν εις απόλαυσιν τινος επιστήμης, τινός καλού». Στο ερώτημα κατά πόσον οι Ελληνες σπουδαστές της ιατρικής υιοθέτησαν την παρότρυνση του Ζαλίκογλου, δίνει απάντηση το σύγγραμμα του Δημ. Καραμπερόπουλου, το οποίο μας παρέχει πλήρη εικόνα, ποσοτική και ποιοτική, της διάδοσης των ευρωπαϊκών ιατρικών γνώσεων στον ελληνικό χώρο από το 1745 έως το 1821. Το έργο του, τεκμηριωμένο επιστημονικά με σχολαστικότητα, αποτελεί μεγάλη συμβολή στην Ιστορία της Ιατρικής, αλλά και στη μελέτη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού γενικότερα. Το πρώτο μέρος απαρτίζεται από τρία κεφάλαια: Στο πρώτο περιγράφονται αναλυτικά 14 πρωτότυπα και άλλα τόσα μεταφρασμένα στη νεοελληνική ιατρικά συγγράμματα, αξιολογείται το περιεχόμενό τους, το οποίο καλύπτει θεματικά όλες τις ιατρικές γνώσεις της εποχής, καταγράφονται μεθοδικά οι βιβλιογραφικές ενδείξεις, παρέχονται βιογραφικά στοιχεία για τους Ελληνες συγγραφείς και καταχωρίζονται στατιστικοί πίνακες, σχετικά με το χρόνο έκδοσης, την ιδιότητα των συγγραφέων, τον τόπο έκδοσης, τη γλώσσα από την οποία μεταφράζονται στην ελληνική και τον κλάδο της ιατρικής, στον οποίο αναφέρεται το περιεχόμενό του. Ενδιαφέρουσα είναι και η επισήμανση για τη χρονική διαφορά της έκδοσης των μεταφρασμένων έργων από τα ξένα πρότυπά τους. Αποδεικνύεται έτσι ότι οι Ελληνες Ιατροί και λόγιοι παρακολουθούν ανελλιπώς τα επιτεύγματα της ιατρικής επιστήμης και επιχειρούν, με εκπληκτική συχνά ταχύτητα, να διαδώσουν τις γνώσεις αυτές στον Ελληνικό χώρο. Πρέπει εδώ να λεχθεί ότι το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και κατά την επόμενη περίοδο, κυρίως μετά το 1835, όταν πολλά ξένα έργα μεταφράζονται και κυκλοφορούν στην Ελλάδα το ίδιο έτος της κυκλοφορίας τους στην Ευρώπη. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται σε μη ιατρικά βιβλία, τα οποία περιέχουν ιατρικές γνώσεις, όπως πραγματείες φυσικές και χημείας, σχολικά εγχειρίδια, φυσικές ιστορίες. Κοσμογραφίες και θεολογικά έργα. Αποτυπώνονται τα σχετικά με την ιατρικά εδάφια σε 42 έργα, από τα οποία 23 είναι πρωτότυπα και 19 μεταφράσεις ξένων βιβλίων. Η ανίχνευση των ιατρικών γνώσεων σε ολόκληρη, σχεδόν, την εκδοτική δραστηριότητα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι πολύμοχθη ερευνητική προσπάθεια που προσγράφεται στο ενεργητικό του Δημ. Καραμπερόπουλο. Ενδεικτικά αναφέρω ότι για τη συγκέντρωση του υλικού του ο συγγραφέας έπρεπε να ανατρέξει σε βιβλία, όπως η «Ηθική φιλοσοφία» του Μοισιόδακα, τα «Απανθίσματα» του Στεφάνου Δημητριάδη, τη «Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών» του Ανθίμου Γαζή, το «Σύνταγμα φιλοσοφίας» του Κούμα και τα «Στοιχεία της μεταφυσικής « του Βενιαμίν Λεσβίου. Το τρίτο κεφάλαιο εξετάζει τη βιβλιογραφική τεκμηρίωση στα εξεταζόμενα έντυπα βιβλία και περιλαμβάνει στην πρώτη ενότητα τους ανατομικούς πίνακες και τα ιχνογραφήματα, που πλαισιώνουν τα έργα αυτά για την πληρέστερη κατανόηση των θεμάτων, ενώ στη δεύτερη καταγράφονται με λεπτομέρεια οι παραπομπές των Ελλήνων συγγραφέων σε ιατρικά βιβλία της εποχής. Αποκαλύπτεται έτσι η συστηματική ενημέρωση των Ελλήνων ιατρών και η καθημερινή του επαφή με την πηγή της ιατρικής γνώσης, προκειμένου να προσδώσουν εγκυρότητα στα δικά τους συγγράμματα. Το τελευταίο κεφάλαιο, καρπός και αυτό ερευνητικού μόχθου, καθορίζει το ρόλο των ελληνικών προεπαναστατικών περιοδικών στη διάδοση της επιστημονικής γνώσης στον ευρύτερο ελληνικό κόσμο. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο «Ερμής ο Λόγιος», του οποίου τα σχετικά λήμματα αξιολογούνται μεθοδικά και κατατάσσονται τόσο κατά χρονολογική σειρά, όσο και κατά το περιεχόμενό τους. Πρόκειται για υποδειγματική εργασία που ανοίγει το δρόμο για παρόμοια μελέτη του ελληνικού ημερήσιου και περιοδικού τύπου του 19ου αιώνα. Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στην ιατρική ύλη και περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια με τη θεματική κατάταξη της ευρωπαϊκής ιατρικής γνώσης: Ανατομία και Φυσιολογία, Παθολογία, Φαρμακολογία και Παιδιατρική. Το πέμπτο κεφάλαιο εξετάζει τα πειράματα φυσιολογίας, ενώ το τελευταίο καταγράφει και σχολιάζει την ιατρική ορολογία των εντύπων βιβλίων. Και το μέρος αυτό του βιβλίου παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, γιατί μας παρέχει ανάγλυφη την εικόνα της προσπάθειας των Ελλήνων συγγραφέων να μεταφέρουν στην Ελλάδα τα νέα ιατρικά δεδομένα, συμβάλλοντες κατ΄ αυτόν τον τρόπο στην αναγεννητική προσπάθεια του υπόδουλου Γένους στη διάρκεια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ως μη ιατρός, δεν θα ήθελα να επιμείνω περισσότερο στα κεφάλαια αυτά του βιβλίου. Δεν μπορώ όμως να αντισταθώ στον πειρασμό, ως και λεξικογράφος, να θίξω το θέμα της ορολογίας, η οποία απασχολεί έντονα ακόμη και σήμερα του ειδικούς. Η μεταφραστική διαδικασία κατά την περίοδο που μας απασχολεί έχει να αντιμετωπίσει δύο σοβαρά προβλήματα: πρώτον την κατάσταση της νεοελληνικής γλώσσας και δεύτερον την έλλειψη κατάλληλων χρηστικών λεξικών. Για το πρόβλημα αυτό ο Κοραής επισημαίνει σε επιστολή του προς τον Κων/νο Βαρδαλάχο, ότι η νεοελληνική γλώσσα»δεν είναι ακόμη εις κατάστασιν να βοηθήση τον μεταφραστήν, ως βοηθούσι τα καλά εργαλεία του παντός είδους τεχνίτας». Σχολιάζοντας αρνητικά ορισμένες μεταφράσεις, θα δικαιολογήσει τις αδυναμίες τους, τονίζοντας ότι «το σφάλμα είναι της γλώσσης, η οποία ακόμη άκαμπτος εις την θέλησιν του γράφοντος». Ως προς την ορολογία ο Κοραής, στον οποίο οφείλουμε πολλούς νέους όρους, επεχείρησες να συγκεντρώσει «Υλη Γαλλο-Γραικικού Λεξικού», το οποίο, όπως ο ίδιος αναφέρει, «δεν θέλει φανήν ολότελ’ άχρηστον εις τας παρούσας περιστάσεις, οπότε οι νέοι μας καταγίνονται εις μεταφράσεις γαλλικών συγγραμμάτων». Στην «Υλη» αυτή περιέχονται επιτυχείς αποδόσεις στην ελληνική, όπως π.χ. Dentition=Οδοντοφυϊα, goiter=βρογχοκήλη, Moyen-Age=Μεσαίων, civilization=πολιτισμός, αλά και ανεπιτυχείς ή και εσφαλμένες, όπως cadastre=απογραφή αντί κτηματολόγιο, entresol=παραπάτιον αντί ημιόροφος, amploule=άμουλα ή λήκυθος αντί φυαλίδιο ή φύσιγγα ή αμπούλα. Ετυμολογεί για πρώτη φορά τη λέξη «boutique» από την ελληνική «αποθήκη» πράγμα που δέχονται σήμερα όλοι οι Γάλλοι λεξικογράφοι. Αυτά τα παραδείγματα αποδεικνύουν τη δυσκολία του εγχειρήματος των Ελλήνων συγγραφέων να αποδώσουν στην ελληνική ιατρικούς όρους, πολλοί από τους οποίους-120 καταγράφονται αλφαβητικά- είναι εν χρήσει και σήμερα. Το βιβλίο, τέλος, πλαισιώνεται με πλούσια βιβλιογραφία και ευρετήριο κυρίων ονομάτων και βασικών ιατρικών εννοιών. Θα ήθελα, τελειώνοντας, να συγχαρώ τον αγαπητό φίλο Δημ. Καραμπερόπουλο για την έρευνα που μας παρουσιάζει σήμερα σε ολοκληρωμένη μορφή και να του ευχηθώ δύναμη να συνεχίσει τις ιατρικές, ιστορικές και φιλολογικές του αναζητήσεις, ώστε να δίνει και σε μας τη χαρά για ευτυχείς συναντήσεις κατά τη διατύπωση του Βολταίρου σε ολάνθιστους πνευματικούς κήπους. |
Στο μέρος αυτό του τόμου δείχθηκε ότι η μελέτη των κειμένων της ιατρικής της περιόδου της Νεοελληνικής Αναγέννησης γίνονται γνωστές οι νέες επιστημονικές γνώσεις στον ελληνικό χώρο μέσω των ελληνικών ιατρικών βιβλίων καθώς επίσης και μέσω άλλων ελληνικών βιβλίων που περιέχουν ιατρικής φύσεως θέματα.
Συγκεκριμένα διαπιστώνεται ότι:
Α). οι συγγραφείς των ιατρικής φύσεως θεμάτων είναι κάτοχοι της νέας, της σύγχρονης ιατρικής επιστημονικής γνώσης, αφού κατά κανόνα έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια.
Β). Τα βιβλία τα οποία μεταφράζονται ή παραφράζονται είναι βιβλία γνωστών, σύγχρονων κατά κανόνα ιατρών, έργα που έχουν πλατιά απήχηση και μεταφρασθεί σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες. Την ελληνική μετάφραση και έκδοση συνιστούσαν διακεκριμένοι Ελληνες καθηγητές ευρωπαϊκών πανεπιστημίων ή έγκριτοι επιστήμονες των ελληνικών κοινοτήτων σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες.
Γ). Τα ιατρικά βιβλία μεταφράζονται και κυκλοφορούν στα ελληνικά κατά μέσον όρο σε 6.6 χρόνια μετά την αντίστοιχη ευρωπαϊκή έκδοση. Η διαπίστωση αυτή δείχνει ότι η επιστημονική ιατρική γνώση, όπως γενικότερα η νέα επιστημονική γνώση, γίνεται γνωστή σχετικά ταυτόχρονα με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον δαμαλισμό για την προφύλαξη από την παιδοκτόνο ευλογιά, που δημοσιεύθηκε στο Λονδίνο το 1798 και άρχισε να εφαρμόζεται στον ελληνικό χώρο από το 1800. Μάλιστα το 1805 εκδόθηκε και σχετικό βιβλίο.
Δ). Οι συγγραφείς των ιατρικών θεμάτων τεκμηριώνουν τα κείμενά τους με τη σύγχρονη ευρωπαϊκή επιστημονική βιβλιογραφία, στοιχείο που δείχνει το επίπεδο της ενημέρωσή τους.
Ε). Η νέα πειραματική γνώση περνά στην ελληνικό χώρο με τη δημοσίευση ιατρικών πειραμάτων στα ελληνικά ιατρικά βιβλία.
ΣΤ).Οι συγγραφείς των ελληνικών ιατρικών θεμάτων προσπαθούν να αποδώσουν στα ελληνικά τη νέα επιστημονική ιατρική ορολογία, δημιουργώντας νέους όρους, εκ των οποίων πολλοί διατηρούνται και σήμερα και έτσι τέθηκαν οι βάσεις της νέας ελληνικής ιατρικής ορολογίας.
Ζ). Με το περιοδικό ιδιαίτερα Ερμής ο Λόγιος (1811-1821) , που τα ιατρικά θέματα καταλαμβάνουν το 10% των σελίδων όπως έχουμε δείξει, μεταφέρεται η νέα ιατρική γνώση. Δημοσιεύονται σε μετάφραση επιστημονικά άρθρα από έγκυρα περιοδικά με παράθεση πολλών συγχρόνων βιβλιογραφικών παραπομπών.
ISBN: 960-351-566-3 | ||
Ο καρκίνος ως νοσολογική οντότητα δεν είναι των τελευταίων χρόνων εύρημα, αλλά υφίσταται από τους αρχαιότατους χρόνους, όπως διαπιστώνεται από τον καθηγητή και Ακαδημαϊκό Αριστ. Κούζη (1872-1961), ο οποίος διερεύνησε τα έργα των αρχαίων Ελλήνων ιατρών Ιπποκράτους, Γαληνού, Διοσκορίδου, Ρούφου, Αρεταίου, Ορειβασίου, Αετίου κ. ά. Στη μελέτη αυτή, που είχε λάβει και το Συμβουλίδειο βραβείο του 1902, καταθέτει τα αποτελέσματα της έρευνάς του σχετικά με τις αντιλήψεις τους για τον καρκίνο. Τεκμηριώνεται ότι οι αρχαίοι Ελληνες ιατροί, που έδωσαν και το όνομα στην πάθηση αυτή, γνώριζαν πολλά για τον καρκίνο. Χαρακτηριστικά ο Αριστ. Κούζης γράφει στο Επίμετρον, σελ. 92, «Απ’ αυτού του Ιπποκράτους τα πάντα παρετηρήθησαν και θαυμασίως περιεγράφησαν προκειμένου περί καρκίνου η τε μολυσματικότης και η νομή, η υποτροπή του καρκίνου και αι μακροσκοπικαί παθολογικο-ανατομικαί αλλοιώσεις, τα κυριώτερα των συμπτωμάτων και αι απαρχαί της καταλλήλου εξαιρέσεως του νεοπλάσματος μετά των ριζών αυτού από των υγιών ιστών». Η μελέτη είχε κυκλοφορήσει πριν από εκατό και πλέον χρόνια και ήταν δυσεύρετη ακόμη και στις Βιβλιοθήκες. Για τον λόγο αυτό επανεκδόθηκε με επιμέλεια-εισαγωγή-ευρετήριο από τον Δρ. Δημ. Καραμπερόπουλος, ώστε να γίνει κτήμα πάλι των ιατρών και όλων εκείνων, που ενδιαφέρονται για το θέμα. Η επανέκδοση συμπληρώθηκε με: α) το Ευρετήριο ονομάτων προσώπων και πραγμάτων της μελέτης, που θα αποτελεί απαραίτητο βοήθημα στους αναγνώστες και μελετητές, β) ένα εισαγωγικό κείμενο για τον Αριστ. Κούζη, ο οποίος είχε ασχοληθεί με τον καρκίνο και ήταν ο ιδρυτής του Ελληνικού Αντικαρκινικού Ινστιτούτου και του Νοσοκομείου «Αγιος Σάββας» και γ) την εργογραφία του Αριστ. Κούζη στην Ιστορία της Ιατρικής, η οποία ανέρχεται, από όσο έχει δείξει η μέχρι τώρα έρευνά, στα ογδόντα τέσσερα έργα. Στην αρχή του βιβλίου παρατίθενται δύο χαρακτηριστικές ρήσεις του Αριστ. Κούζη, που διαλέχτηκαν από τον επιμελητή της έκδοσης: «Ευχηθώμεν όπως ταχέως εξακριβωθή το παραγωγόν αίτιον του καρκίνου και η κατ’ αυτού βοήθεια, από ελληνικού μάλιστα εργαστηρίου» και «Οσον και αν φαίνηται μεγάλη και αιφνιδία ανακάλυψις τις ουσιώδης…πάντοτε όμως είναι επακόλουθος μερικοτέρων ανακαλύψεων γενομένων υπό των παλαιοτέρων». Το βιβλίο εντάχθηκε στη σειρά «Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής», της οποίας υπεύθυνος είναι ο Δρ. Δημ. Καραμπερόπουλος και του οποίου η μελέτη «Η ιατρική ευρωπαϊκή γνώση στον ελληνικό χώρο, 1745-1821», Αθήνα 2003, αποτέλεσε την αρχή της σειράς αυτής. ————————————————————- Βλ. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, «Βιβλιοπαρουσίαση», τόμ. 21, τεύχ. 4, 2004, σελ. 399-400
|
ISBN: 960-630-448-5 | ||||||||
Για τη σύνταξη της “Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής”, τα λήμματα της οποίας μέχρι σήμερα έχουν υπερβεί τις τρεις χιλιάδες, συγκεντρώνονται άρθρα από περιοδικά και μονογραφίες. Στην προσπάθεια αυτή προ μηνών ήρθε στα χέρια μου η τυπωμένη διδακτορική διατριβή στην Ιστορία της Ιατρικής της φιλολόγου κ. Χριστίνας Μεν. Παπαδημητρίου. Το όνομα φάνηκε γνωστό και κοιτάζοντας το αρχείο μου διαπιστώθηκε ότι από τον πατέρας της κ. Μεν. Παπαδημητρίου, καθηγητή Παθολογίας στην Ιατρική της Θεσσαλονίκης, παρακλήθηκα να του αποστείλω για την κόρη του τις μελέτες μου στην Ιστορία της Ιατρικής καθώς και τη διδακτορική μου διατριβή “Η μεταφορά της επιστημονικής ιατρικής γνώσης μέσω των εντύπων ελληνικών βιβλίων κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού”, τον Iούνιο του 1996, που είχε υποστηριχθεί στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και βαθμολογήθηκε με άριστα. Πράγματι στάλθηκαν στις 21 Οκτωβρίου 2001 και μετά από λίγες ημέρες, 30 Οκτωβρίου 2001, έλαβα τη δημοσιευόμενη παρακάτω ευχαριστήριο |
||||||||
επιστολή. Mετά την παραλαβή των εργασιών μου τυπώνεται και η διδακτορική διατριβή της, της οποίας ο τίτλος είναι “Ελληνικά ιατρικά βιβλία της εποχής του Διαφωτισμού και του Ρομαντισμού”. Γνώριμος ο τίτλος κατά το πρώτο μέρος, εφ’ όσον μοιάζει με τη διατριβή μου.Σκέφθηκα πως η κ. Χριστίνα Παπαδημητρίου ως φιλόλογος θα εξετάζει κάποιο φιλολογικό θέμα των ιατρικών βιβλίων, ίσως τους ελληνικούς ιατρικούς όρους της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ένα πρωτότυπο θέμα, που θα ήταν μία σημαντική συμβολή στη μελέτη της ελληνικής ιατρικής ορολογίας. H κ. Χριστίνα Μεν. Παπαδημητρίου στον πρόλογο της διατριβής, σελ. 12, εκφράζει ευχαριστίες και σ’ εμένα ίσως για την αποστολή των μελετών και της διατριβής μου: “…Ευχαριστίες ακόμη ανήκουν στον παιδίατρο και διδάκτορα της Ιστορίας της Ιατρική κ. Δημήτριο Καραμπερόπουλο (Αθήνα) …για τις πολύτιμες οδηγίες και την άμεση συμπαράσταση στην αναζήτηση της βιβλιογραφίας”. Στη συνέχεια άρχισα να μελετώ τη διατριβή της και στο Ειδικό Μέρος από τη σελ. 37 και έως την 79 διαπίστωσα ότι τα κείμενα ήταν γνωστά. Τα αντιπαραβάλω με κείμενα από μελέτες μου και τη διατριβή μου και με έκπληξη διαπίστωσα ότι αντιγράφηκαν αυτολεξεί, χωρίς όμως τις υποσημειώσεις, όπως διαπιστώνει και ο αναγνώστης κατά την αντιπαραβολή των κειμένων, που παρατίθενται παρακάτω. Σημειώνουμε ότι η Τριμελής και Επταμελής Επιτροπή κρίσεως της διδακτορικής διατριβής της κ. Χριστίνας Μεν. Παπαδημητρίου αποτελούνταν από τους καθηγητές, τα ονόματα των οποίων αναγράφονται στη σελ. 2 της τυπωμένης διατριβής. (Παναγιώτης Γιγής, καθηγητής, Δημήτριος Χριστοδούλου, αν. καθηγητής (επιβλέπων), Αναστάσιος Μάνθος, αναπληρ. καθηγητής, Χρυσή Κεραμέως-Φόρογλου, καθηγήτρια, Βασίλειος Κατσουγιαννόπουλος, καθηγητής,Ιωάννης Καζάζης, καθηγητής, Ελένη Χριστοπούλου-Αλετρά, λέκτορας). Και διερωτάται κανείς αν τα μέλη της Επταμελούς Επιτροπής κρίσεως της διδακτορικής διατριβής της κ. Χριστίνας Μεν. Παπαδημητρίου διάβασαν το κείμενο της και αν παρατήρησαν ότι δεν ήταν τεκμηριωμένο, χωρίς τις απαραίτητες υποσημειώσεις σε τόσες πληροφορίες, που παρατίθενται. Δεν πρόσεξαν τις ελλείψεις ούτε ο επιβλέπων καθηγητής κ. Δημ. Χριστοδούλου, ούτε ακόμη και οι φιλόλογοι Καθηγητές κ. Ιωάννης Καζάζης και η κ. Ελένη Χριστοπούλου-Αλετρά, λέκτωρ τότε στην Ιστορία της Ιατρικής και σήμερα επίκουρος Καθηγήτρια στην Iστορία της Iατρικής. Μάλιστα η κ. Αλετρά είχε επιμεληθεί τα πρακτικά του Συνεδρίου “Ιατρικά παλαίτυπα περιόδου 1525-1900”, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999, όπου περιέχονται οι δύο εργασίες: Δημ. Καραμπερόπουλος, Σπ. Μαρκέτος, “Εντυπα ιατρικά βιβλία από Μακεδόνες συγγραφείς κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1750-1821)” σελ. 45-54 και “Ιατρικές δημοσιεύσεις στον Ερμή το Λόγιο, 1811-1821”, σελ. 68-78 και οι οποίες αντιγράφηκαν αυτολεξεί στη διατριβή της κ. Χριστίνας Μεν. Παπαδημητρίου. Πάντως η κ. Χριστίνα Μεν. Παπαδημητρίου με τη διατριβή της στην Ιστορία της Ιατρικής ήταν υποψήφια για τη θέση λέκτορος στο Τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και η σχετική Εισηγητική Έκθεση παρατίθεται κατωτέρω:Επειδή η Ιστορία της Ιατρικής έχει διακονηθεί από μεγάλες προσωπικότητες της Ιατρικής και της Ιστορίας δεν πρέπει να καταντήσει “σημαία ευκαιρίας” για την απόκτηση του τίτλου του διδάκτορος Πανεπιστημίου. Δεν είναι δυνατόν “αβρόχοις ποσίν”, χωρίς κόπο και μόχθο να θέλει κανείς να περάσει τη δοκιμασία της διδακτορικής διατριβής με την αντιγραφή ήδη δημοσιευμένων μελετών. Για αυτό και δίδεται στη δημοσιότητα για να αποκαλυφθεί η αντιγραφή, η οποία μάλιστα είναι και αυτολεξεί. Συγκεκριμένα έχουν αντιγραφεί αυτολεξεί από τις ήδη παραπάνω εργασίες: Ενδιαφέρον έχει να παρατεθεί μία χαρακτηριστική παράγραφος από την Εισαγωγή της διδακτορικής μου διατριβής “Η μεταφορά της επιστημονικής ιατρικής γνώσης…”, Αθήνα 1996, σελ. 8-10, καρπός πολυετούς έρευνας: “Μέχρι τώρα, δεν είχε συστηματικά διερευνηθεί το επίπεδο των ιατρικών γνώσεων που “κυκλοφορούσαν” στον ελληνικό χώρο, μέσω των εντύπων βιβλίων ιδίως κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού…”. Και η φράση αυτή αυτολεξεί αντιγράφεται στη σελίδα 116 της διατριβής της κ. Χριστίνας Μεν. Παπαδημητρίου, λες και η έρευνα είχε γίνει όχι το 1996 αλλά το 2001 (!!!): “Μέχρι τώρα, δεν είχε συστηματικά διερευνηθεί το επίπεδο των ιατρικών γνώσεων που “κυκλοφορούσαν” στον ελληνικό χώρο, μέσω των εντύπων βιβλίων, κυρίως κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού…”!!! Στη συνέχεια παρατίθενται παράλληλα στην μεν δεξιά σελίδα τα κείμενα της διδακτορικής διατριβής της κ. Χριστίνας Μεν. Παπαδημητρίου και στη δε αριστερή σελίδα τα κείμενα από τις μελέτες που αντιγράφει αυτολεξεί. Στις εργασίες μου υπάρχουν πολλές υποσημειώσεις τις οποίες η αντιγράφουσα δεν χρησιμοποίησε. Aπό τις σελίδες που ακολουθούν, ο αναγνώστης θα αντιληφθεί το μέγεθος της αντιγραφής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο καυτηριάζεται η πράξη αυτή και επί πλέον αποκαλύπτεται η οικειοποίηση της πνευματικής μου εργασίας. Επί πλέον οι αρμόδιοι φορείς των Πανεπιστημιακών Σχολών, που θα πάρουν το βιβλίο, θα πρέπει ανάλογα να ενεργήσουν, όπως επίσης και οι ασχολούμενοι με την Ιστορία της Ιατρικής των άλλων Πανεπιστημίων. Αθήνα, Mάρτιος 2005 Ενα δείγμα από την αντιγραφή. Στην πρώτη εικόνα η εργασία του Δημ. Καραμπερόπουλου και στην δεύτερη εικόνα η αντιγραφή από την Χριστίνα Παπαδημητρίου. Παράλληλα έχουν τεθεί όλες οι σελίδες στο βιβλίο.
ΟΙ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΠΡΥΤΑΝΗ ΤΟΥ Α.Π.Θ.
Πρυτανεία Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Πρύτανη κ. Ιωάννη Αντωνόπουλο 540 06 Θεσσαλονίκη
Αξιότιμε Κύριε Πρύτανη,
Με την επιστολή μου υποβάλω συνημμένως το βιβλίο «Αντιγραφής το μεγαλείο… ή πως με αυτολεξεί αντιγραφή αποκτιέται διδακτορική διατριβή στην Ιστορία της Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης» με το οποίο αποδεικνύεται η αυτολεξεί αντιγραφή των μελετών μου των ετών 1993, 1996, 1997, 1998, 1999, από την κα Χριστίνα Μεν. Παπαδημητρίου, η ο οποία ωστόσο ανακηρύχθηκε διδάκτωρ κατά το 2001 στην Ιστορία της Ιατρικής από το Τμήμα της Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Συγκεκριμένα οι σελίδες 37-79 και από το μέσον της 115-116 της διδακτορικής διατριβής της κας Χριστίνας Μεν. Παπαδημητρίου, όπως θα διαπιστώσετε και από την παράλληλη αναγραφή των σελίδων, που δημοσιεύονται στο βιβλίο, είναι αυτολεξεί αντιγραφή από τις μελέτες μου.
Επειδή θεωρώ ότι η συγκεκριμένη πρακτική αντίκειται στην Ακαδημαϊκή δεοντολογία, αποτελεί αντιεπιστημονική πράξη και ποινικώς κολάσιμη, παρακαλώ για τις ενέργειές σας.
Με τιμή
Δρ. Δημήτριος Καραμπερόπουλος
Κοινοποίηση: 1.Υπουργό Εθνικής Παιδείας κα Μαριέττα Γιαννάκου 2. Γενικό Γραμματέα Υπουργείου Εθνικής Παιδείας κ. Καραμάνο 3. Αντιπρυτάνεις Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης α). Αικ. Δούκα-Καμπύτογλου β). Χριστογεώργη Καλτσίκη γ). Αριστ. Κάζη 4. Πρόεδρο Τμήματος Ιατρικής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ιωάννη Μπόντη —————————————-
Πρυτανεία Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Πρύτανη κ. Ιωάννη Αντωνόπουλο 540 06 Θεσσαλονίκη
Αξιότιμε Κύριε Πρύτανη,
Σε συνέχεια της επιστολής μου της 21-3-2005 με το συνημμένο βιβλίο «Αντιγραφής το μεγαλείο… ή πως με αυτολεξεί αντιγραφή αποκτιέται διδακτορική διατριβή στην Ιστορία της Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης» με το οποίο αποδεικνύεται η αυτολεξεί αντιγραφή των μελετών μου των ετών 1993, 1996, 1997, 1998, 1999, από την κα Χριστίνα Μεν. Παπαδημητρίου, η οποία ωστόσο ανακηρύχθηκε διδάκτωρ κατά το 2001 στην Ιστορία της Ιατρικής από το Τμήμα της Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, σας κάνω γνωστό ότι αυτολεξεί αντιγραφή στην εν λόγω διατριβή έχει γίνει και από την εργασία του κ. Αθ. Διαμαντόπουλου, 1999, που δημοσιεύθηκε στον τόμο ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΦΡΟΛΟΓΙΑΣ, Πρώτος Τόμος, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2000, επιμέλεια Αθ. Διαμαντόπουλου, σελ. 466-471, με τίτλο «Ο Ελληνικός Διαφωτισμός και η επίδραση του στην ιατρική επιστημονιή σκέψη. Ποιές οι γνώσεις και οι αντιλήψεις για τις παθήσεις των νεφρών όταν έμπαιναν τα θεμέλια της σύγχρονης Ελλάδας: Εισήγηση σε στρογγυλή τράπεζα (συντ. Θ. Μουντοκαλάκης), Θεσσαλονίκη, Συνεδρία ΕΝΕ».
Συγκεκριμένα το μεγαλύτερο μέρος του κεφαλαίου «Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ» της διατριβής της κας Παπαδημητρίου (σελ. 15-24), από το μέσον της σελ. 16, οι σελ. 17, 18, 19, μέρος από τις σελ. 20, 21, 23 και της σελ. 24 είναι αυτολεξεί αντιγραφή, από τμήματα της μνημονευθείσης εργασίας του κ. Αθ. Διαμαντόπουλου, όπως θα διαπιστώσετε από την αντιπαραβολή των φωτοτυπιών, των δύο κειμένων που επισυνάπτω.
Παρακαλώ για τις ενέργειές σας, οι οποίες αναμένονται.
Με τιμή
Δρ. Δημήτριος Καραμπερόπουλος
———————————————
Τμήματος Ιατρικής Σχολής Επιστημών Υγείας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ιωάννη Μπόντη 540 06 Θεσσαλονίκη
Κύριε Πρόεδρε
Με την επιστολή υποβάλω συνημμένως το βιβλίο «Αντιγραφής το μεγαλείο… ή πως με αυτολεξεί αντιγραφή αποκτιέται διδακτορική διατριβή στην Ιστορία της Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης» με το οποίο αποδεικνύεται με την παράλληλη αναγραφή των κειμένων η αυτολεξεί αντιγραφή των μελετών μου των ετών 1993, 1996, 1997, 1998, 1999 από την κα Χριστίνα Μεν. Παπαδημητρίου, η οποία ωστόσο ανακηρύχθηκε διδάκτωρ κατά το 2001 στην Ιστορία της Ιατρικής του Τμήματος της Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Συγκεκριμένα οι σελίδες 37-79 και από το μέσον της 115-116 της διδακτορικής διατριβής της κας Χριστίνας Μεν. Παπαδημητρίου, όπως θα διαπιστώσετε και από την παράλληλη αναγραφή των σελίδων, που δημοσιεύονται στο βιβλίο, είναι αυτολεξεί αντιγραφή από τις μελέτες μου.
Επειδή θεωρώ ότι η συγκεκριμένη πρακτική αντίκειται στην Ακαδημαϊκή δεοντολογία, αποτελεί αντιεπιστημονική πράξη και ποινικώς κολάσιμη, παρακαλώ για τις ενέργειές σας.
Με τιμή
Δρ. Δημ. Καραμπερόπουλος
——————————————— Παρατίθεται το έγγραφο της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης προς τον Πρύτανη με το οποίο ζητούν την επικύρωση της απόφασης της Γενικής Συνέλευσης της ιατρικής Σχολής για ανάκληση του τίτλου του διδάκτορα από την κ. Χριστίνα Παπαδημητρίου.
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
Θεσσαλονίκη 7 Ιουλίου 2005 ΑΠ. Α4180
Προς την Πρυτανεία Του Α.Π.Θ. Θέμα: Ανάκληση τίτλου διδακτορικής διατριβής Σχετ. α) Επιστολή κ. Δημητρίου Καραμπεροπούλου της 21-3-05 β) Γραμματεία Πρυτανικού Συμβουλίου/39703/31-3-05
Κύριε Πρύτανη 1.Μετά την παραπάνω α σχετική επιστολή, με την οποία καταγγέλθηκε πλαγιαρισμός κατά τη συγγραφή της διδακτορικής διατριβής της κ. Χριστίνας Παπαδημητρίου, και το β ανωτέρω σχετικό έγγραφο σας, το Τμήμα Ιατρικής ΑΠΘ προέβη άμεσα σε όλες τις δέουσες ενέργειες, ήτοι στη διερεύνηση όλων των στοιχείων και παραμέτρων της υπόθεσης από την τριμελή επιτροπή και στην υποβολή συμπερασμάτων, στην επανειλημμένη συζήτηση και στη λήψη απόφασης από το Διοικητικό Συμβούλιο, και στη συζήτηση και έγκριση της απόφασης αυτής από τη Γενική Συνέλευση. 2. Απαντώντας στο β ύπερθεν σχετικό έγγραφο, σας γνωρίζουμε ότι η τελική απόφαση που έλαβε ομόφωνα η ΓΣ του Τμήματος Ιατρικής του ΑΠΘ είναι ότι πράγματι υπήρξε μιας μορφής πλαγιαρισμός κατά τη συγγραφή της εν λόγω διδακτορικής διατριβής, με την έννοια ότι έγινε μεταφορά κειμένου από συναφείς ερευνητικές εργασίες, όμως στη βιβλιογραφία της διδακτορικής διατριβής αναφέρθηκαν οι πηγές από τις οποίες έγινε η μεταφορά αυτή. 3.Μετά την παραπάνω διαπίστωση η ΓΣ του Τμήματος Ιατρικής έκρινε ότι υπήρχε δραστική μείωση της πρωτοτυπίας της εν λόγω διδακτορικής διατριβής, με την έννοια που προβλέπεται από το σχετικό νόμο (ν. 2083/92, άρθρο 13 παράγ. 1 εδάφ. Ζ). 4. Κατόπιν αυτών, η ΓΣ του Τμήματος Ιατρικής αποφάσισε ομόφωνα την ανάκληση του τίτλου του διδάκτορα από την κ. Χριστίνα Παπαδημητρίου. 5. Παρακαλούμε, εφόσον επικυρώσετε την απόφασή μας αυτή, να την κοινοποιήσετε στους ίδιους αποδέκτες της ύπερθεν α σχετικής επιστολής, δηλαδή στην Υπουργό και στον Γενικό Γραμματέα του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας, στους τρεις Αντιπρυτάνεις του ΑΠΘ, στον κ. Δημήτριο Καραμπερόπουλο (Μιλτιάδου 3, Αθήνα 14562) καθώς και στην κ. Χριστίνα Παπαδημητρίου.
Με τιμή Ο Πρόεδρος του Τμήματος Ιατρικής
ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΜΠΟΝΤΗΣ Καθηγητής Μαιευτικής – Γυναικολογίας
—————————————- ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝ. ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΜΗΜΑ Β’
Μητροπόλεως 15 101 85 Αθήνα
Αθήνα 23/5/2005 Αρ. Πρωτ. Βαθμός Πρωτερ. 50739/Β7
ΠΡΟΣ: Πρυτανεία Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ/νίκης Πανεπιστημιούπολη, 540 06 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΚΟΙ.Ν: Δρ. Δ. Καραμπερόπουλο, Μιλτιάδου 3 145 62 Κηφισιά, ΑΘΗΝΑ
ΘΕΜΑ: Καταγγελία που αφορά διδακτορική διατριβή ΣΧΕΤ.: Η από 21-3-05 καταγγελία του Δ. Δ. Καραμπερόπουλου
Υστερα από την καταγγελία που σας απέστειλε ο κ, Δ. Καραμπερόπουλος, που κοινοποίησε και σο γραφείο της κας Υπουργού, και αφορά την αντιγραφή μελετών του από την κ. Χ. Μ. Παπαδημητρίου για τη διδακτορική της διατριβή, παρακαλούμε για την εξέταση του θέματος και τις δέουσες ενέργειές σας, ενημερώνοντας τον ίδιο και την υπηρεσία μας.
Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ
ΧΑΡ. ΜΠΑΛΙΚΟΣ
Εσωτερική διανομή: 1.Γραφέιο κ. Υπουργού (σχετ. αριθ. Πρωτ. 2305/5) 2. Δ/νση Μεταπτυχιακών Σπουδών και Ερευνας – Τμήμα Β’.
—————————————————————
Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΛΗΤΟΥ ΤΟΥ Α. Π. Θ.
ΠΡΟΣ
Κοινοποίηση:
Σας γνωστοποιούμε ότι η Σύγκλητος, στη συνεδρίαση της αριθμ. 2778/12-4-2006, συζήτηση το αριθμ. Α4180/7-7-05 έγγραφο της ιατρικής Σχολής, με τη συνημμένη σε αυτό αλληλογραφία, αναφορικά με τη διδακτορική διατριβή υτης Χριστίνας Παπαδημητρίου, και μετά από συζήτηση, αφού έλαβε υπόψη της το άρθρ. 11 του Ν. 1895/39, συμφώνησε με την εισήγηση της Σχολής και αποφάσισε την ακύρωση του τίτλου του διδάκτορα που της έχει απονεμηθεί.
Με εκτίμηση Ο Πρύτανης
ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ |
ISBN: 978-960-89137-1-4 |
Επιμέλεια: Δρ. Δημήτριος Καραμπερόπουλος
Διοργάνωση: Ελληνική Εταιρεία Ιστορίας της Ελληνικής Παιδιατρικής
έκδοση, Αθήνα 2015
ISBN: 978-960-89137-3-8
Πρόλογος
Μετά την έκδοση των Πρακτικών των πέντε πρώτων Ημερίδων Ιστορίας Ελληνικής Παιδιατρικής, με χαρά και ικανοποίηση παρουσιάζουμε τον παρόντα πολυσέλιδο τόμο με τα Πρακτικά των τριών επόμενων Ημερίδων. Θεωρούμε πως οι σχετικές ανακοινώσεις για την Ιστορία της Ελληνικής Παιδιατρικής θα πρέπει να δημοσιεύονται, για να είναι δυνατόν να μελετηθούν από τους νεώτερους συναδέλφους, τους άλλους ερευνητές και μελετητές καθώς και από κάθε φιλίστορα.
Με τις μελέτες των Ημερίδων καταγράφεται στους τόμους των Πρακτικών η ιστορική διαδρομή της Παιδιατρικής διάφορων περιοχών της χώρας, των Παιδιατρικών Κλινικών, των διακεκριμένων Παιδιάτρων, καθώς επίσης και οι ιδιαίτερες πτυχές της Παιδιατρικής από την αρχαιότητα έως σήμερα.
Για την επιτυχία της διοργάνωσης των Ημερίδων Ιστορίας της Ελληνικής Παιδια-
τρικής εκφράζονται ευχαριστίες στους συγγραφείς των άρθρων, οι οποίοι καταβάλουν προσπάθειες να συγκεντρώσουν και να περισώσουν πολλά στοιχεία από την διαδρομή της Παιδιατρικής στη χώρα μας. Προλαβαίνουμε κατ’ αυτόν τον τρόπο τη φθορά του αδυσώπητου χρόνου.
Επίσης εκφράζονται ευχαριστίες στον φιλίστορα Καθηγητή κ. Γ. Χρούσο για την ευγενική παραχώρηση του αμφιθεάτρου του Χωρεμείου Ερευνητικού Εργαστηρίου της Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών καθώς και για την γενικότερη ηθική και υλική υποστήριξη της διοργάνωσης των Ημερίδων Ιστορίας Ελληνικής Παιδιατρικής.
Τέλος ευχαριστούμε την κ. Μαίρη Μαλασπίνα της εταιρείας «Στιγμή ΕΠΕ» για την ανάληψη της έκδοσης του παρουσιαζόμενου τόμου με τα Πρακτικά των τριών (6ης-7ης-8ης) Ημερίδων καθώς και την εκτύπωση του Προγράμματος της 9ης Ημερίδας Ιστορίας της Ελληνικής Παιδιατρικής που διοργανώνεται στις 5 Μαΐου 2018, στο Αμφιθέατρο του Χωρεμείου Ερευνητικού Εργαστηρίου.
Αθήνα, 2 Απριλίου 2018
Δρ. Δημήτριος Καραμπερόπουλος
Ελληνική Εταιρεία Ιστορίας
της Παιδιατρικής